رخدادهای آخر در منطقه شمال غرب ایران و کشورهای هم‌جوار آن مانند آذربایجان و ترکیه اتفاق افتاده است همگی به یک نقطه مشترک و یک مسیر حیاتی که نخجوان نام دارد ختم می‌شود. نخجوان باریکه‌ای از کشور ارمنستان است که باوجود جمعیت 450 هزارنفری از سرزمین اصلی خود جدا افتاده و بین جمهوری آذربایجان واقع‌شده است. در این باریکه استانی قرار دارد که با ایران هم‌مرز بوده و پل ارتباطی ایران با کشورهای اروپایی است. به همین ترتیب اهمیت این گذرگاه برای آذربایجان و ایران مشخص می‌شود. در جنگ اخیر آذربایجان و ارمنستان یکی از مفادی که بر اساس آن بین این دو کشور آتش‌بس اعلام شد این بود که کنترل این باریکه از کشور ارمنستان به‌دست آذربایجان باشد و وی بتواند از این مرز عبور نماید. در همین کشاکش و جنگ بود که اثراتی از حضور نیروهای اسرائیلی در داخل آذربایجان دیده شد. به همین ترتیب این توافقنامه تا حدودی ارتباط ایران با استان ارمنی که پل ارتباطی او با سایر کشورهای اروپایی بود را دچار مشکلاتی کرد. بارها الهام علی‌اف مدعی این موضوع شده است که ایران به‌صورت غیرقانونی کامیون‌های خود را وارد این منطقه کرده است و خواستار دریافت مالیات از ایران برای استفاده از این گذرگاه شده است. 

اما آنچه که این میان جای صحبت دارد این است که ترکیه در این اتفاقات چه نقشی دارد. ترکیه با توسعه حمل‌ونقل خود خواستار حذف ایران از منطقه قفقاز بوده است. این موضوع به حدی برای ترکیه اهمیت دارد که با ایجاد یک باریکه 12 کیلومتری در این منطقه سعی دارد به هر شکل دسترسی خود را به شرق دریای خزر حفظ نماید. به‌همین ترتیب تمامی منافعی که می‌تواند برای وی در منطقه وجود داشته با حضور و حمایت او از جریان قابل مشاهده است.

به همین ترتیب هرچند که ارمنستان به ایران اعلام کرده است راه دیگری اگرچه سخت‌تر و صعب‌العبور فراهم می‌کند اما نکته مهم این است که هرچند این گذرگاه ازنظر اقتصادی برای ایران نقش مهمی دارد و جمهوری آذربایجان در حال رایزنی برای واگذاری برخشی از منطقه قره‌باغ به ارمنستان و در دست گرفتن این باریکه از ارمنستان است اما دلیل اصلی مانور نظامی ایران و آذربایجان در مهرماه سال 1400 این موضوع نبوده است. آنچه که برای جمهوری اسلامی ایران اهمیت دارد و باعث ابراز واکنش به این اتفاق گشته است این موضوع بوده که آذربایجان، پاکستان و ترکیه در این منطقه به مانور نظامی و رزمایش پرداخته‌اند. همچنین موضوع دیگر مورد بحث برای جمهوری اسلامی این موضوع بوده است که اسرائیل نیز به‌عنوان یک شریک در این رزمایش نظامی با جمهوری اسلامی حضور داشته است. 

آنچه که گفتیم درباره اتفاقاتی که منجر به این رزمایش شده است در تحلیل اتفاقات اخیر در مرز شمال غربی ایران و آذربایجان می‌تواند مفید باشد. آذربایجان و ترکیه در پنجم اکتبر 2020 اقدام به انجام یک مانور نظامی در منطقه نمودند و این در پی اعتراضاتی بود که الهام علی‌اف بارها از حضور ادوات نظامی ایران در منطقه اعلام کرده بود. به گفته مقامات هر دو کشور شروع‌کننده این رزمایش هدف از انجام این رزمایش نه ایجاد دشمنی و عناد بلکه همبستگی دوباره و هماهنگی میان نیروهای زمینی کشورهای منطقه است. 

ایران برای پاسخگویی به این رزمایش عملیان فاتحان خیبر را در منطقه آغاز نمود و هدف وی از انجام این اقدام این بود که از کشورهای منطقه بخواهد دسترسی و یا حضور نیروهای صهیونیستی در این منطقه باید آر بین برود. مقامات ایران اعلام کردند که در منطقه قفقاز حضور نیروهای بیگانه و به‌خصوص صهیونیستی را بر نمی‌تابند و به همین ترتیب با انجام عملیات فاتحان خیبر خواستار خروج این گروه از منطقه شدند. جمهوری آذربایجان این ادعا ایران را رد نمود و اذعان کرد که به هیچ‌وجه اسرائیل در منطقه و در مشارکت با آذربایجان قرار نداشته است.

این اقدام جمهوری اسلامی نه برای اتهام به آذربایجان برای مشارکت با نیروهای ضیهونیستی بلکه خروج بیگانگان از منطقه و حفظ روابط دوستانه خود بدون حضور و اقدام بیگانه در منطقه بوده است. حضور ایران در منطقه و انجام رزمایش فاتحان خیبر ضامن تمامیت ارضی تمامی کشورهای منطقه و هشداری به اسرائیل برای خروج از منطقه بوده است. ایران در دو قرن گذشته هیچوقت مهاجم نبوده است؛ اما اگر موضوعی منافع ملت و کشور را تحت الشعاع قرار دهد ایران با تمام قوا دفاع می‌کند.

رزمایش ایران در منطقه برای تغییر استراتژی کنونی  کشوران حاضر در این ماجرا انجام شد. در ابداً حضور نیروهای اسرائیلی توجیهی در منطقه ندارد و این رزمایش می‌تواند نشان‌دهنده قدرت نیروهای ایران و در وهله دوم ارتباط و همبستگی میان کشورهای دخیل در این ماجرا به نیروهای بیگانه باشد. هرچند که دولت آذربایجان چند تن از رانندگان ایرانی را دستگیر نموده است و این موضوع باعث عدم توجیه ایران از این اقدام آذربایجان و صحه گذاشتن بر ادعا وی من‌باب حضور اسرائیل در منطقه شده است. 

توجیه ایران من‌باب این ادعا می‌تواند ارتباط آذربایجان و اسرائیل بعد از جنگ قره‌باغ و پس از آن ایجاد اختلالاتی در اقدامات هسته‌ای ایران و به دنبال آن  بمباران‌ شدن نیروهای نیابتی ایران در سوریه باشد. به همین ترتیب پس از انجام رزمایش در آذربایجان با حضور نیروهای اسرائیلی این موضوع برای ایران نگران‌کننده به نظر می‌رسد. اینکه هر دو کشور در مقابل یکدیگر صف آرایی نمودند و این اتفاق نگران کننده برای تمامی کشورهای منطقه بوده است ایران به جمهوری آذربایجان اعلام نمود که این اتفاق تنها به نظر می‌رسد که برای از هم پاشیدن و ایجاد تفرقه میان دو کشور دوست و همسایه بوده است و موضوع حضور اسرائیل که یک حکومت نامشروع به حساب می‌آید؛ از نظر  ایران به‌هیچ‌عنوان قابل توجیه نیست و لازم است که موردتوجه قرار بگیرد. 

بااین‌وجود که پس از چنگ میان ارمنستان و آذربایجان شاهد حضور نیروهای اسرائیل در منطقه آذربایجان بودیم اما تمامی مقامات آذربایجان این موضع را رد نموده و اعلام کرده‌اند که هر ادعایی از جانب ایران مبنی بر حضور نیروهای اسرائیلی در آذربایجان اشتباه بوده است. درنهایت باوجود توضیحاتی که الهام علی‌اف در باب حضور اسرائیل در رزمایش خود اعلام کرده است و ادعا کرده است که حضور این نیروها برای امنیت و قدرت خود کشور آذربایجان نیز می‌تواند مخل امنیت باشد؛ اما لازم است دید در آینده و با توضیحات و مابقی شواهد درباره نتیجه و اثراتی که این رزمایش بر سیاست های منطقه داشته است صحبت کرد.