دیپلماسی ایرانی: هنوز ۲۴ ساعت از اجرای توافق تهران‌-‌واشنگتن بر سر تبادل زندانیان و دسترسی ایران به اموال بلوکه‌شده نگذشته بود که جمهوری آذربایجان از دیروز سه‌شنبه حمله وسیعی را به منطقه قره‌باغ آغاز کرد. اگر‌چه این جنگ فعلا به شکل مستقیم، تمامیت ارضی و امنیت ملی ایران را تحت تأثیر خود قرار نمی‌دهد، اما این پرسش نیز قابل طرح است که‌ این روند احتمالا به جایی نخواهد رسید که مورد انتظار و تمایل ایران نباشد؟ به عبارتی آغاز این حمله توسط جمهوری آذربایجان در منطقه قره‌باغ می‌تواند این‌گونه تحلیل شود که مقدمه برنامه اصلی باکو برای حمله به استان سیونیک ارمنستان، تحمیل دالان موهوم و جعلی زنگه‌زور به تهران و ایروان و در نهایت قطع مرزهای ایران و ارمنستان باشد.

اقدام جدید باکو در منطقه قره‌باغ پس از آن آغاز شد که جمهوری آذربایجان صبح دیروز (سه‌شنبه) خبر داد یک کامیون به دلیل انفجار مین کاشته‌شده از سوی ارمنستان در منطقه «خوجاوند» در جمهوری آذربایجان منفجر شد که در نتیجه آن هفت نیروی امنیتی این کشور کشته شدند. در دقایق ابتدایی حمله ارتش جمهوری آذربایجان، وزارت دفاع این کشور خبر از انهدام ایستگاه جنگ الکترونیک نیروهای ارمنی در روستای «آشاغی» داد. همچنین رسانه‌های وابسته به باکو با انتشار تصاویری مدعی شدند به وسیله حملات موشکی توانسته‌اند سامانه پدافندی تور «خان‌کندی» قره‌باغ را هدف قرار دهند. برخی منابع محلی از حملات ترکیبی (موشکی- پهپادی) و وارد‌شدن آسیب جدی به روستاهای واقع در منطقه خبر می‌دهند.

وزارت دفاع آذربایجان همچنین اعلام کرد یگان‌های نیروهای مسلح ارمنستان انواع مختلف سلاح‌ها را به سمت مواضع ارتش آذربایجان واقع در منطقه آغدام شلیک می‌کنند. آنها آتش سنگینی را گشوده‌اند که اقدامات متقابل صورت خواهد گرفت. وزارت امور خارجه آذربایجان نیز به‌صراحت عنوان کرده است‌ «خروج کامل نیروهای مسلح ارمنستان از قره‌باغ تنها راه صلح در منطقه است. تنها با انحلال جمهوری و ارتش آرتساخ، عملیات نظامی متوقف می‌شود». تا به اینجای کار، ایسنا به نقل از ساکنان خانکندی، مرکز قره‌باغ، گزارش داده که آژیرهای هشدار در این شهر به صدا درآمده است. گزارش‌هایی نیز از وقوع انفجار مخابره و گفته شده این شهر توسط نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان گلوله‌باران می‌شود. رسانه‌های جمهوری آذربایجان همچنین خبر داده‌اند حریم هوایی جمهوری آذربایجان به روی ارمنستان بسته و ارتباط ارمنستان با قره‌باغ نیز قطع شده است.

وزارت دفاع ارمنستان خبر داده نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان مواضع نظامی و نیروهای این کشور را هدف قرار داده‌اند. وزارت دفاع آذربایجان از انهدام تعدادی از نقاط تیراندازی نیروهای ارمنی در قره‌باغ خبر داد. این وزارتخانه تأکید کرد نهادهای جدایی‌طلب ارمنستان در منطقه قره‌باغ باید منحل شوند. در مقابل وزارت دفاع ارمنستان اعلام کرد این کشور هیچ نیرویی در قره‌باغ ندارد و اظهارات آذربایجان در این زمینه گمراه‌کننده است. در ادامه، شورای امنیت ملی ارمنستان با حضور نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر این کشور، تشکیل جلسه داد.

در حالی ژنرال ذاکر حسن‌اف، وزیر دفاع جمهوری آذربایجان، در گفت‌وگو با یاشار گولر، همتای ترکیه‌ای خود از «عملیات محدود ضدتروریستی» در قره‌باغ خبر داده که وزارت امور خارجه ارمنستان پس از اعلام «اقدامات به‌اصطلاح ضد‌تروریستی» باکو در منطقه مورد مناقشه، از «تجاوز گسترده به مردم قره‌باغ» گفت؛ تا جایی که ایروان از شورای امنیت سازمان ملل و نیروهای حافظ صلح روسیه خواست برای توقف آذربایجان در قره‌باغ وارد عمل شوند. در بیانیه مذکور وزارت امور خارجه ارمنستان اشاره شده است که تشدید تنش در سال ۲۰۲۰ بر سر منطقه مورد مناقشه نیز از ماه سپتامبر آغاز شده بود. ارمنستان همچنین جمهوری آذربایجان را هم به خاطر آخرین تحولات و هم به دلیل «جنایت‌های جمعی» که ادعا می‌کند باکو در جریان جنگ‌های سه سال پیش مرتکب شده است، محکوم کرد. این وزارتخانه در ادامه بیانیه خود عنوان کرده که آذربایجان «پاکسازی قومی» ارامنه ساکن در قره‌باغ را دنبال کرده است. ارمنستان این را هم بیان کرد که باکو با توجه به اینکه آشکارا اقدامات خود را پذیرفته است، احساس «مصونیت» می‌کند.

با توجه به مجموع رویدادهای میدانی، سیاسی، دیپلماتیک، امنیتی، نظامی و دفاعی، امیر علیپور در گفت‌وگویی که با «شرق» دارد، معتقد است آنچه را از صبح دیروز سه‌شنبه در منطقه قره‌باغ شروع شده است، نمی‌توان با عبارت عملیات محدود نظامی ضدتروریستی ارتش جمهوری آذربایجان توصیف کرد و تنها می‌توان در قالب جنگ گسترده نظامی آن را تحلیل کرد.‌ به‌خصوص آنکه این کارشناس حوزه قفقاز به بیانیه رسمی دیروز وزارت امور خارجه آذربایجان نیز رجوع می‌کند که صراحتا عنوان کرده «خروج کامل نیروهای مسلح ارمنستان از قره‌باغ تنها راه صلح در منطقه است و تنها با انحلال جمهوری و ارتش آرتساخ، عملیات نظامی باکو در قره‌باغ متوقف می‌شود». با در نظر گرفتن این نکته، علیپور معتقد است باید شاهد ادامه این جنگ تا رسیدن به اهداف مد‌نظر جمهوری آذربایجان باشیم.

در حالی روسیه، ترکیه و حتی مقامات اروپایی نسبت به آغاز حملات و اتفاقات منطقه قره‌باغ واکنش نشان داده‌اند که تا لحظه نگارش و تنظیم این گزارش، هیچ مسئولی در وزارت امور خارجه، واکنشی به این اتفاق نداشته‌ است. البته ایران بارها اعلام کرده است که بر پایه اسناد بین‌المللی، منطقه قره‌باغ را بخشی از خاک جمهوری آذربایجان می‌داند و تجزیه این بخش از جمهوری آذربایجان را مردود می‌داند.

اما عدم موضع‌گیری رسمی (تاکنون) در‌این‌باره، به هر دلیلی چگونه قابل تحلیل است؟ در همین رابطه احمد کاظمی، تحلیلگر ارشد مسائل اوراسیا، طی مطلبی در شبکه اجتماعی ایکس خود اعلام کرد که اگر‌چه «ایران‌ مانند ۳۲ سال گذشته قره‌باغ را بخشی از خاک جمهوری آذربایجان می‌داند، اما این به معنای موافقت با حمله نظامی باکو به قره‌باغ نیست». کاظمی در ادامه و پیرو این اظهار‌نظر خود به موضوع تضمین امنیت و حقوق ارامنه ساکن قره‌باغ هم اشاره کرد.

او معتقد است پس از هشت ماه انسداد دالان لاچین و محاصره قره‌باغ، حمله به قره‌باغ می‌تواند مقدمه جابه‌جایی اجباری ارامنه ساکن در منطقه باشد. این تحلیلگر ارشد حوزه بین‌الملل در گفت‌وگو با «شرق» و پیرو تبیین بیشتر نوشته دیروز‌ خود، خطاب به مقامات داخلی خاطرنشان می‌کند: «حتی اگر باکو وعده داده باشد که قصد تغییر مرزها و پیگیری دالان تورانی ناتو را در قالب تحمیل کریدور موهوم و جعلی زنگه‌زور ندارد، باید به این پرسش احتمالی اندیشید که آیا باکو پس از آسوده‌شدن خیالش، زیر این قول خود با ایران خواهد زد؟».

البته امیر علیپور هم ضمن تأیید تذکر احمد کاظمی، اذعان دارد که سکوت ایران به واسطه تلاشش در جهت احترام به تمامیت ارضی کشورها و حفظ موازنه روابط با ایروان و باکو قابل ارزیابی است. ‌در همین راستا، ناصر کنعانی در نشست خبری دوشنبه این هفته در تشریح گفت‌وگوی تلفنی وزیران امور خارجه ایران و جمهوری آذربایجان و همچنین آخرین تحولات درباره احتمال بازگشایی سفارت باکو در تهران اظهار کرده بود که «در طول بازه زمانی دو، سه ماه گذشته هیئت‌های مختلفی بین دو کشور تبادل شده‌اند و مبنای هیئت‌های تبادل‌شده، توافق انجام‌شده در چندین دور مذاکرات تلفنی وزیران امور خارجه دو کشور و بعد از آن مذاکره حضوری مقامات دو کشور در جریان برگزاری نشست جنبش عدم تعهد در باکو بوده است».

سخنگوی دستگاه دیپلماسی، روند مذاکرات در نشست‌های مختلف دو کشور و همچنین مذاکرات در حوزه‌های امنیتی، قضائی، دادگستری و اقتصادی بین دو کشور را دلگرم‌کننده و رو به جلو دانست و ابراز خوش‌بینی کرد که در نتیجه تکمیل گام‌های برداشته‌شده، شاهد ازسرگیری فعالیت سفارت آذربایجان در تهران باشیم و این روند را مطلوب و امیدوارکننده می‌دانیم؛ بنابراین کنعانی بیان کرد که در جریان مذاکرات تلفنی روز یکشنبه وزیران امور خارجه دو کشور مروری بر اقدامات انجام‌شده و مذاکرات تیم‌های دو کشور صورت گرفت و ان‌شاءالله با توجه به هدف‌گذاری انجام‌شده، شاهد برداشتن گام‌های جدید به سمت جلو در این زمینه باشیم.

با این تفاسیر امیر علیپور معتقد است که تهران در این بازه زمانی سعی دارد با احتیاط در مقابل طرفین رفتار کند و از موضع‌گیری‌های معنادار که به تحریک آنها منجر شود، خودداری کند. البته در همین راستا باز هم به این نکته اشاره شد که در ارزیابی‌های موجود نباید فراموش کرد که رفتار ذاتی ایران در سیاست خارجی همواره دفاع از تمامیت ارضی کشورها، مخالفت با گروه‌های خود‌خوانده و در این مسئله حفظ امنیت ارامنه ساکن افغانستان است.

به نظر می‌رسد در واکاوی سخنان این دو کارشناس می‌توان اشاره به گفته‌های ناصر کنعانی را دید که در نشست خبری ۲۰ شهریور با اشاره به تحولات منطقه قفقاز عنوان کرده بود که «مقامات ارمنستان نسبت به احتمال درگیری جدید از سوی آذربایجان اظهار نگرانی کرده بودند؛ اما مقامات آذربایجان به ما پیام دادند که قصدی برای حمله نظامی ندارند». حال که درست عکس ادعای باکو را در قره‌باغ شاهدیم، علیپور هم در یک تحلیل معتقد است که در عرصه سیاست خارجی چیزی به نام «قول» یا «وعده» قابل پیگیری نیست. این کارشناس حتی حصول توافق مرزی را هم تضمینی بر عدم جنگ و اقدام نظامی کشورها علیه تمامیت ارضی ایران نمی‌داند؛ کمااینکه به نظر او، توافق الجزایر هم باعث نشده است که اکنون عراق بعد از نزدیک به چند دهه تکلیف اروندرود و مسائل مرزی را روشن کند یا در سوی دیگر طالبان در قبال مسائل مرزی رفتار درستی داشته باشد.

علیپور معتقد است که با توجه به برنامه‌ریزی‌های کلان ترکیه، اسرائیل، ناتو و... باید همیشه این مسئله را در نظر داشت که بعید نیست برنامه تحمیل دالان زنگنه‌زور همچنان در رأس برنامه‌های این گروه باشد که اگر این را بپذیریم، می‌توان گفت که نطفه این برنامه با جنگ دیروز سه‌شنبه در قره‌باغ زده شد. این مسئله و تحلیل جدا از این واقعیت است که باید به تمامیت ارضی کشورها احترام گذاشت و گروه‌های خود‌خوانده را نیز به رسمیت نشناخت.

در همین‌ زمینه احمد کاظمی هم معتقد است که اقدام نظامی جمهوری آذربایجان علیه منطقه قره‌باغ فعلا به موضوع وعده باکو در قبال تمامیت ارضی ایران، حمله به استان سیونیک و تحمیل دالان زنگه‌زور ارتباط ندارد؛ اما به گفته این تحلیلگر ارشد حوزه اوراسیا اکنون برنامه جدی در دستور کار قرار گرفته است که باکو با این حمله نظامی تکلیف منطقه قره‌باغ را در مواجهه با خو‌دخوانده‌ها روشن کند و بعد از آن روی دالان زنگه‌زور تمرکز کند. هر‌چه هست؛ اما جدا از این تحلیل‌ها باید این قاعده را در نظر داشت که قطعا تمامیت ارضی آذربایجان خلل‌ناپذیر و در مقابل حضور حاکمیت خود‌خوانده در قره‌باغ غیر قابل پذیرش است؛ در‌عین‌حال که امنیت ارامنه این منطقه نیز باید رعایت شود.