به موازات عملیات نظامی اخیر جمهوری آذربایجان در منطقه قره باغ و تحولاتی که در این منطقه روی داده است، بیشتر کارشناسان، تحلیلگران و رسانه ها احتمال حمله آذربایجان با حمایت ترکیه به استان سیونیک با هدف ایجاد دالان زنگه زور را جدی تر از هر زمانی می دانند و دراین بین همکاری های پشت پرده مسکو - آنکارا و شکاف کنونی ارمنستان با روسیه هم سطحی دیگر از تحلیل ها را ارائه می دهد؛ تحلیل هایی که تاکید دارند پوتین در یک موضع کم سابقه در همسویی با غرب علیه ایروان قرار دارد؛ کمااینکه پولتیکو در گزارشی تصریح کرده که مقام های ارشد آمریکا و اتحادیه اروپا با همتایان روس خود برای حل مشکلات قره باغ، درست چند روز پیش از عملیات جمهوری آذربایجان در این منطقه، در ترکیه گفت وگو داشتند. به گفته این نشریه که ایسنا بخش هایی از گزارشش را منتشر کرده، یکی از دیپلمات های ارشد مطلع از این نشست به پولتیکو اطلاع داده که این نشست در 17 سپتامبر 2023 در استانبول و به عنوان بخشی از تلاش ها برای اعمال فشار بر جمهوری آذربایجان به منظور پایان دادن به محاصره 9 ماهه قره باغ برگزار شد. این دیپلمات مطلع بدون ذکر نامش، تاکید کرده که نشست بر چگونگی عبور و مرور کامیون های مواد غذایی و انتقال سوخت و غذا به 120 هزار سکنه این منطقه تمرکز داشت. حاضران در این نشست لوئیس بونو، نماینده آمریکا و مشاور ارشد دولت واشنگتن در مذاکرات قفقاز، به همراه تویوو کلار، نماینده اتحادیه اروپا در منطقه و ایگور خوائف، فرستاده ویژه ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه در روابط بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان بوده اند. جالب اینجاست که پولتیکو هم اذعان دارد چنین تماس دیپلماتیک سطح بالایی از زمان حمله اوکراین بی سابقه بوده است. در مارس 2023، آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا و سرگئی لاوروف، همتای روسی او، در حاشیه نشست گروه 20 در هند دیدار رودررو داشتند؛ اما مسکو تاکید کرد که این دیدار اتفاقی بوده و هیچ گفت وگوی خاصی صورت نگرفت. یکی از مقام های اتحادیه اروپا در بیانیه ای برای پولتیکو دراین باره تاکید کرده بر این باوریم که حفظ کانال های ارتباطی با افراد مرتبط به منظور جلوگیری از سوءتفاهم و سوءتعبیرها ضرورت دارد. یکی از سخنگوهای وزارت خارجه آمریکا نیز از اظهارنظر درباره این دیدار امتناع کرد و گفته ما درباره گفت وگوهای دیپلماتیک خصوصی اظهارنظر نمی کنیم. با این حال یکی دیگر از مقام های آمریکایی مطلع از این نشست متذکر شده که این گفت وگوها با اطلاع از این مسئله صورت گرفته که نیروهای روس هنوز به عنوان ناظر صلح حضور داشتند. این مقام آمریکایی اعتقاد دارد که باید بتوانیم با روس ها دراین باره صحبت کنیم؛ چون آنها بر طرف های مقابل یکدیگر در مسئله قره باغ نفوذ دارند.

دراین میان دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، در پاسخ به گزارش پولتیکو با اعتراف به وجود تماس هایی بین روسیه، آمریکا و اتحادیه اروپا درباره مسئله قره باغ، گزارش های رسانه ای دراین باره را نادرست و غیردقیق دانست؛ چراکه او معتقد است تماس های سه جانبه که پولتیکو درباره آنها صحبت کرده، آن طوری نیست که بیان شده است. به باور سخنگوی کرملین در گزارش پولتیکو یک سری بی دقتی هایی انجام شده و اشتباهات زیادی هم وجود دارد. در همین حال گسل در روابط ارمنستان و روسیه هم در حال عمیق تر شدن است؛ به ویژه با اقدام روز سه شنبه مجلس ملی ارمنستان برای تصویب اساسنامه دادگاه کیفری بین المللی (ICC) و اعتراض جدی کرملین به نظر می رسد که مناسبات مسکو - ایروان به سمت فصل سردی میل خواهد کرد. البته ارمنستان پیش از این اعلام کرده بود برنامه اش برای تبدیل شدن به یکی از طرف های امضاکننده اساسنامه تشکیل دهنده دیوان کیفری بین المللی مشهور به اساسنامه رم که بر طبق آن تبدیل به حوزه قضائی این دادگاه می شود، «اقدامی علیه فدراسیون روسیه نیست، بلکه دلیلش جنایات جنگی ارتکابی از طرف جمهوری آذربایجان در خاک جمهوری ارمنستان است». ماه مارس گذشته دیوان کیفری بین المللی مستقر در لاهه، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه را به ارتکاب جنایات جنگی با فرستادن اجباری صدها کودک اوکراینی به روسیه متهم کرد؛ ادعایی که کرملین آن را پوچ و در راستای ضدیت با روسیه دانسته و شدیدا محکوم کرد. دیوان کیفری بین المللی متعاقب این ادعا با صدور حکمی، 123 کشور عضو این دیوان را ملزم به بازداشت رئیس جمهور روسیه و استرداد او کرد؛ در صورتی که وارد خاک آنها شود.

به موازات این اتفاقات، در روزهای اخیر تهران به مقصد مقامات سیاسی، امنیتی و دپیلماتیک دو کشور جمهوری آذربایجان و ارمنستان بدل شده است. اولین سفر از سوی آرمن گریگوریان، دبیر شورای عالی امنیت ملی ارمنستان، به تهران انجام شد. گریگوریان برای گفت وگو درباره مسائل دوجانبه و منطقه در سفر به تهران، با مقامات ارشد کشور از جمله علی اکبر احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی و حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه، دیدار و رایزنی کرده بود. دبیر شورای امنیت ملی ارمنستان که حوالی ظهر روز یکشنبه وارد تهران شد، بعدازظهر همان روز با علی اکبر احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان، دیدار و با او درباره امور دوجانبه، تحولات منطقه قفقاز و مسائل بین المللی گفت وگو کرد.

در این دیدار احمدیان با اشاره به آخرین تحولات منطقه قفقاز و ضرورت تلاش همه طرف ها برای استقرار آرامش و امنیت در منطقه، روی خط قرمز ایران مانور داد و تصریح کرد که هر گونه تغییر در ژئوپلیتیک منطقه، نا امن کننده و موجب بی ثباتی و تصاعد بحران است. امیرعبداللهیان هم در دیدار روز دوشنبه خود با دبیر شورای عالی امنیت ملی ارمنستان، ضمن تاکید بر سیاست اصولی و ثابت جمهوری اسلامی ایران دایر بر حفظ مرزهای بین المللی و تمامیت ارضی کشورها، بر ضرورت حل وفصل مسائل منطقه از طرف کشورهای منطقه تاکید و چارچوب 3+3 را سازوکار موثری برای حل مسائل منطقه ای بدون مداخله قدرت های خارجی توصیف کرد. وزیر امور خارجه همچنین از آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای ارسال کمک های بشردوستانه به آوارگان قره باغ خبر داد. پیرو گفته امیرعبداللهیان روز سه شنبه بود که با حضور مهدی سبحانی، سفیر ایران در ارمنستان، اولین محموله کمک های انسان دوستانه ایران برای آوارگان قره باغ وارد استان سیونیک ارمنستان شد. در مراسم اهدای این کمک ها، استاندار و چند نفر از مقامات استانی نیز حضور داشتند. این محموله شامل بیش از 50 تن نیازهای اولیه آوارگان شامل چادر، پتو، مواد غذایی، بخاری، ست های بهداشتی و دیگر نیازمندی های فوری آوارگان است. سرلشکر محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران نیز که دیروز (چهارشنبه) با آرمن گریگوریان دیدار داشت، با تاکید بر اینکه تحولات و روندهای امنیتی در قفقاز جنوبی بر امنیت منطقه تاثیرگذار است، اظهار کرد: «تداوم تنش در این منطقه به نفع دو کشور ارمنستان و آذربایجان و سایر کشورهای منطقه نیست و باید تلاش ها بر رفع این اختلافات و تنش ها متمرکز شود و جمهوری اسلامی ایران آمادگی کمک به رفع این تنش ها را دارد».

رئیس ستاد کل نیروهای مسلح در بخش مهمی از گفته های خود ضمن اعلام آمادگی ایران برای اعزام ناظر به مرزهای دو کشور ارمنستان و جمهوری آذربایجان، متذکر شد که ارتقای توان دفاعی و توانمندی های نظامی هر کشوری نباید با اهداف و نیات تهاجمی همراه باشد. سرلشکر باقری درباره برگزاری رزمایش اخیر آمریکا در خاک ارمنستان اظهار کرد که حضور بازیگران جدید و خارج از منطقه به پیچیدگی و بی ثباتی می افزاید. بر اساس گزارش های واصله، دبیر شورای امنیت ملی ارمنستان هم در دیدار با محمد باقری گزارشی درباره تحولات قفقاز ارائه داد.

ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران نیز در نشست خبری دوشنبه هفته جاری با ارائه توضیحاتی درباره سفر اخیر دبیر شورای عالی امنیت ملی ارمنستان به تهران، در پاسخ به پرسشی در مورد اظهارات اخیر اردوغان درباره ارسال پالس های مثبت از سوی ایران در مورد کریدور زنگه زور در یک موضع گیری بینابین با بیان اینکه ایران با توسعه راه های مواصلاتی به نحوی که منافع همه کشورهای منطقه تامین شود، موافق است، در عین حال تاکید داشت که تهران با هرگونه تغییر مرزهای بین المللی و ایجاد تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه مخالف است.

به جز آرمن گریگوریان، دبیر شورای عالی امنیت ملی ارمنستان، خلف خلف اف، دستیار الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان در امور ویژه هم که سه شنبه شب وارد تهران شد، صبح دیروز (چهارشنبه) با حسین امیرعبداللهیان در محل وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران دیدار و رایزنی کرد. روابط دوجانبه و تحولات منطقه، محور گفت وگوهای او در ملاقات با وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران بود. هم زمان با خلف خلف اف، دستیار الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان در امور ویژه در تهران، وزارت دفاع این کشور (آذربایجان) دیروز در بیانیه ای اعلام کرد که دریادار سبحان بکیروف، فرمانده نیروی دریایی ارتش آذربایجان با هیئتی به سرپرستی کاپیتان محمدرضا خزایی، فرمانده عملیات نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران دیدار و گفت وگو کرد.

در دیدار دیروز، اهمیت برگزاری رزمایش مشترک نیروی دریایی جمهوری آذربایجان و ایران در آینده به ویژه دریای خزر مورد تاکید طرفین قرار گرفت که طبق بیانیه وزارت دفاع آذربایجان در این زمینه توافق اولیه حاصل شد و چشم اندازهای توسعه همکاری ها در حوزه نظامی بین نیروی دریایی دو کشور نیز مورد توجه قرار گرفت که البته هنوز تاریخ برگزاری این تمرینات اعلام نشده است. در این بین شبکه تلویزیونی آذربایجان تی وی هم به ادعای خود با استناد به اظهارات منابع مطلع گزارش داد یاسین حسین زاده که حمله ای مسلحانه به سفارت باکو را هفتم بهمن سال گذشته در تهران انجام داده بود، اعدام خواهد شد.

پیش از سفر خلف خلف اف، دستیار الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان در امور ویژه، ناصر کنعانی در نشست خبری این هفته خود و در پاسخ به سوالی در مورد اخبار منتشرشده در ارتباط با سفر هیئت آذربایجانی به ایران از تلاش تهران برای بازگشایی سفارت باکو خبر داد و این را گفت که رایزنی بین مقامات دو کشور ادامه دارد و در این گفت وگوها در مورد آخرین تحولات منطقه و همچنین ازسرگیری مجدد فعالیت سفارتخانه آذربایجان در ایران رایزنی و گفت وگو می شود.

سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران ادامه داد که روند گفت وگوها و رایزنی ها برای ازسرگیری فعالیت دیپلمات های آذربایجانی مثبت است و در روند دلگرم کننده ای قرار داریم و ان شاءالله با تکمیل روندهای طی شده به زودی شاهد آغاز فعالیت مجدد دیپلمات های آذربایجانی در ایران باشیم. وی در پاسخ به سوالی در مورد برنامه ایران برای کمک به آوارگان قره باغ عنوان کرد: تا آنجایی که مطلع هستم قرار است اقداماتی برای ارسال کمک های انسان دوستانه انجام شود و این موضوع در دستور کار قرار دارد و نهادهای ذی ربط از جمله هلال احمر می توانند توضیحات بیشتری در این زمینه ارائه دهند.

سخنگوی وزارت خارجه در نشست خبری این هفته با انتقاداتی نسبت به انفعال تهران در قفقاز هم روبه رو بود و در پاسخ به سوال دیگری مبنی بر اینکه گفته می شود ایران در این مدت اخیر توجهی جدی به موضوع تحولات قفقاز جنوبی نداشته است، با رد این مسئله گفت: «اهتمام دولت ایران به تحولات قفقاز جنوبی جدی است. ما با جدیت تحولات منطقه را دنبال می کنیم و در جریان رایزنی با کشورهای منطقه قفقاز، چه در چارچوب دوجانبه و چه در چارچوب چندجانبه پیگیری تحولات این منطقه به صورت جدی در دستور کار ما قرار داشته و دارد».

کنعانی با تاکید بر اینکه ما نسبت به حوزه امنیت ملی خود بی تفاوت نیستیم، خاطرنشان کرد که در جریان رایزنی ها و تماس ها در ارتباط با تحولات این منطقه حتی ابتکارهای سیاسی مختلفی نیز در این ارتباط از سوی ایران مطرح شده است و بخشی از گفت وگوهای جاری در تهران نیز طی روزهای اخیر در چارچوب این تحولات است.

با وجود توضیحات ناصر کنعانی، برخی از تحلیلگران و کارشناسان کماکان منتقد جدی عملکرد ایران در تحولات قفقاز هستند. با توجه به این نکته، سیدکمال خرازی در مقام رئیس شورای راهبردی روابط خارجی، استراتژی ایران را در قبال بحران قفقاز تشریح و با تاکید بر خطوط قرمز تهران، یادآور شد که ایران تغییر مرزهای کنونی بین کشورهای منطقه را برنمی تابد.

سیدکمال خرازی در پاسخ به این پرسش که راهبرد ایران در قبال بحران قفقاز چیست؟ این را گفت که بدون تردید با حل مسئله قره باغ معادلات قفقاز تغییر کرده است و باید دید اینک چگونه می توان به حل سایر مسائل این منطقه حساس کمک کرد. جمهوری اسلامی ایران که روزگاری این منطقه جزء خاکش بود، با پذیرش شرایط پس از فروپاشی شوروی سابق، همواره همچون پدری خیرخواه نسبت به تحولات این منطقه، به خصوص تغییر جغرافیای این منطقه حساس بوده است.

رئیس شورای راهبردی روابط خارجی با ارجاعی تاریخی، عنوان کرد: «ایران از ابتدا ناحیه قره باغ را جزء خاک جمهوری آذربایجان دانسته و بر آزادسازی اراضی اشغالی آن کشور تاکید داشته است، به طوری که حتی در زمان رئیس جمهور سابق جمهوری آذربایجان، مرحوم حیدر علی اف، پیشنهاد کمک تسلیحاتی به آن کشور برای آزادسازی اراضی اشغالی را داده بود». به همین ترتیب به گفته خرازی، ایران اکنون هرگونه اشغال اراضی ارمنستان توسط آذربایجان را نیز بر نمی تابد و بر حفظ مرزهای کنونی بین کشورهای منطقه تاکید دارد. رئیس شورای راهبردی روابط خارجی در پاسخ به این سوال که در شرایط فعلی سرنوشت کریدور زنگه زور چه می شود؟ گفت که باکو، کریدور زنگه زور را به نحوی که در حاکمیت جمهوری آذربایجان باشد و اتصال نخجوان را به خاک اصلی آن تامین کند، در قبال کریدور لاچین مطرح می کرد که در اختیار ارمنستان بود و قره باغ را به خاک ارمنستان متصل می کرد. اینک که مسئله قره باغ حل و طبعا کریدور لاچین بلااثر شده است، دیگر توجیهی برای درخواست چنین کریدور متقابلی وجود ندارد. البته کشورها می توانند در قالب همکاری ترانزیتی راه های ارتباطی خود را در اختیار همسایگان خود قرار دهند و چنین همکاری بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان هم قابل دفاع است، ولی لازمه برقراری چنین ارتباطی تهدید و اشغال نیست. به گفته وی، جمهوری اسلامی از آنجا که بر اهمیت اتصال نخجوان به خاک جمهوری آذربایجان واقف است، حتی درصدد است چنین اتصالی را از خاک ایران برای جمهوری آذربایجان فراهم کند و بنابراین با باکو برای ساخت جاده و راه آهنی به طول 55 کیلومتر از روستای آق بند در منطقه زنگیلان در جنوب کشور آذربایجان و در مجاورت مرز ایران و ارمنستان، تا شهر اردوباد در نخجوان، به توافق رسیده که در دست پیگیری است.