نویسنده : سارا عباسی پژوهشگر و کارشناس علوم اجتماعی

حد فاصل سال‌های 704 تا 712 میلادی این گنبد به دستور اولجایتو پادشاه مغول که به سلطان محمد خدابنده معروف بود ساخته شد و وظیفه تولیت و نظارت بر ساخت آن نیز برعهده خواجه رشید الدین فضل الله همدانی بوده است. استان زنجان یکی از استان‎‌های شمال غربی ایران است و بسیاری از آثار تاریخی منحصر به فرد را در خود جای داده است. سلطانیه نیز در زمان سلطنت محمد خدابنده پایتخت ایران بوده است و در حال حاضر آرامگاه این پادشاه ایلخانی در آنجا قرار دارد. در مسیر جاده تهران-زنجان گنبد سلطانیه در دشت سلطانی با عظمت و رنگ نیلگون خود می‌درخشد.

در بسیاری از متون تاریخی و باستان شناسی شرقی و غربی به اهمیت و دلایل اهمیت این بنا پرداخته شده است. گنبد سلطانیه بزرگترین گنبد آجری در کل جهان است و به این عنوان نیز ثبت شده است. تمامی بدنه و گنبد این بنا با آجر ساخته شده است. روکش رویی این گنبد به شیوه معرق کاری به رنگ فیروزه‌ای تزئین شده است. در قسمت جنوبی گنبد، آثار ساختمان مسجدی دیده می‌شود كه محراب آن دارای حاشیه گچبری است. با ملاحظه دقیق این بنای عظیم، به نظر می‌رسد كه علاوه بر محل آرامگاه اصلی كه شامل ساختمان مركزی گنبد است و به نام تربت خانه شهرت دارد، در ساختمان گنبد سلطانیه، آرامگاه ملاحسن کاشی نیز وجود دارد. درباره این که این بنا دقیقا چه زمانی ساخته شده است اختلاف نظرات زیادی وجود دارد؛ برخی معتقد هستند که گنبد سلطانیه در زمان خود اولجایتو یا همان محمد خدابنده ساخته شده است و برخی دیگر بر این باور هستند که در زمان شاه طهماسب صفوی این بنا ساخته شده است. هر یک از مدعیان این فرضیه‌ها دلایل و شواهد خود را دارند.  

كاشی‌های طلایی رنگ و منقش و هشت گوش تربت خانه و سایر بخش‌های آن از لحاظ هنر كاشی‌پزی فوق‌العاده ممتاز و كم نظیر است. پلان بنا در قسمت همکف و طبقه اول با فضاهای اطراف مرتبط با گنبد، نزدیک به مستطیل و ادامه مجموعه در طبقه دوم و سوم دارای پلان هشت ضلعی است. این بنا از سه فضای گنبدخانه، تربت‌خانه و سردابه تشکیل شده است. گنبد آرامگاه اولجایتو، با ارتفاع ۵۰/۴۸ متر و قطر دهانه ۴۰/۲۴ متر، به عنوان بزرگ‌ترین گنبد تاریخی در ایران و بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان به حساب می آید.

همچنین گنبد سلطانیه تنها گنبد دو جداره تاریخی در جهان است و نمی‌توان نمونه قدیمی‌تری از آن یافت. ضخامت گنبد 160 سانتی متر است و فضای خالی بین دو پوسته گنبد 60 سانتی‌متر است. سیستم دوجداره بودن گنبد در ارتباط با مسایل ایستایی قابل بررسی است. به طوری که به لحاظ بالا بودن مقاومت بنا در لنگرهای خمشی و برشی، آن را توخالی و بنا را در مقابل زلزله آسیب‌ناپذیر كرده است. در داخل ثسمت گنبدی شکل 8 جرز سنگین با عرض ۷۸/۶ متر قرار دارد که وزن ۱۶۰۰ تنی گنبد را به شالوده‌ها منتقل می‌کنند. سطح مقطع هر کدام از این جرزها حداقل ۵۰ متر مربع و بار وارده بر آن ۲۰۰ تن محاسبه شده است.

در قسمت آرامگاه اولجایتو، تزئیناتی از شکل کاشی کاری به چشم می‌خورد. این قسمت که همان گنبدخانه است از تزئینات دوجداره نیز برخوردار است که نظراتی درباره این تزئینات دوجداره و نحوه ورود نور به فضا وجود دارد. ازآن‌جایی که درباره ساختمان این بنا آمده است که ازنوع نور پردازی آن برای دانستن ساعات استفاده می‌شده است؛ می‌توان گفت که نوری که از سوراخ اصلی گنبد می‌تابد، نشان‌دهنده زمان ظهر، نوری که از پنجره‌های بزرگ می‌تابد نشان‌دهنده ساعت و نور پنجره‌های کوچک نشان‌دهنده حدود دقیقه است. البته تمامی این موارد فرضیاتی است که باستان شناسان آن‌ها را ارائه کرده‌اند.

گنبد سلطانیه یک بنای هشت ضلعی است که قطر داخلی بنا، 25 متر است.  در محل اتصال هر دو ضلع، دو ستون قطور و مرتفع در جوار هم ساخته‌اند. هر ستون به وسیله یك قوس جناغی به ستونی كه در انتهای همان ضلع قرار دارد، متصل شده است.  در نتیجه در هشت ضلع بنا، هشت طاق مرتفع به وجود آمده است. حد فاصل قوس‌ها در طاق مجاور را، با آجر پوشانده‌اند، در قسمت فوقانی طاق‌ها، طوق زیرین گنبد ساخته شده است و روی آن ساق گنبد را به صورت دایره بنا كرده‌اند. بنا در این قسمت، از هشت ضلعی به صورت دایره درآمده است و بر روی ساق گنبد، گنبد عظیم و رفیع بنا را استوار كرده‌اند، گنبد از نوع دو پوش است و فاصله از نوک گنبد تا كف بنا ۵۲ متر است.

در سال‌های 1353 تا 1354 برای اینکه بنا و گنبد از استحکام بیشتری برخوردار باشد در داخل ستون‌ها و طاق نماها و دیوارهای این بنا بتون تزریق شد. گنبد سلطانیه یکی از بناهای تاریخی مهم استان زنجان به حساب می‌آید که همه ساله مورد بازدید و توجه بازدید کنندگان و توریست‌ها و چه بسا بسیاری از باستان شناسان از سراسر دنیا قرار می‌گیرد. آنچه که درباره گنبد سلطانیه امروزه نگران کننده است وضعیت نگهداری این بنا است. در سال 1348 برای اولین بار پروژه مرمت این بنا آغاز شد و طی مدت زمان 9 دوره اخیرا داربست‌های فلزی اطراف گنبد برداشته شد به این معنا که مرمت و بازسازی این بنا حدود 30 سال به طول انجامیده است. آنچه که درباره گنبد سلطانیه به نظر می رسد این موضوع است که مسئولان میراث فرهنگی نسبت به این بنای ارزشمند توجه چندانی نشان نمی‌دهند و هرروز بخش‌های بیشتری از گنبد و ساختمان داخلی گنبد سلطانیه در حال فروریزی است.

گنبد سلطانیه به عنوان یکی از بناهای مهم در میراث جهانی ثبت شده است و لازم است که مانند سایر آثار تاریخی محافظت شود و تاریخی که در حال بیان کردنش هست حفظ شود. اینکه بسیاری از افراد حتی از وجود چنین بنای باارزشی غافل هستند نشان از این دارد که در مورد این بنا اطلاعات کافی در دست نیست و نحوه حفظ و نگهداری آن و حتی تبلیغات برای بازدیدعموم و یا دستورالعمل‌ها برای حفظ این مکان هیچ زمان در دسترس افراد فرار نگرفته است. آنچه که لازم است توسط مسئولین مورد توجه قرار بگیرد اهمیت زیاد این بنا در تاریخ ایران و جهان است و فرسودگی و یا تخریب و از دست دادن آن به نوعی از دست دادن بخشی از تاریخ خواهد بود.