آتش در اعتقاد ایرانیان باستان مظهر روشنی، پاکی و سلامت و تندرستی بوده است. تمامی بدیها، بیماری ها و بلایا ریشه در ظلمت و تاریکی دارند و اهریمن مظهر تیرگی است. برافروختن آتش استعاره ای برای رهایی از تمام تاریکی و ظلمات است و جنگیدن با تاریکی محسوب می شده است. جشن چهارشنبه سوری و برپایی آتش کنایه ای از راه یابی نور و گرما به درون جسم و روح آدمی است. شبیه این جشن جشن های دیگری نیز وجود داشته است که جشن آذرگان، شهریورگان و جشن گجرسی کشور ترکیه از جمله این جشن ها می باشد. در تاریخ آمده که این جشن در زمان سامانیان در اواسط سده چهارم هجری نیز رواج داشته است.

آش چهارشنبه سوری، شال اندازی، شیر سنگی و توپ مروارید از دیگر آداب و رسوم این شب به شمار می رفته است که امروزه کاملا فراموش شده است. جشن جهارشنبه سوری یکی از زیباترین و پرمعنا ترین جشن های سرزمین ماست که متاسفانه امروزه دستخوش تحریفات فراوانی شده است.

ایرانیان باستان آتش را مظهر پاکی و روشنایی دانسته و آن را مقدس می شماردند. یکی از زیباترین رسم ایرانیان باستان این بوده است که با زدودن آلودگی ها به استقبال سال نو و بهار می رفتند. آب و آتش به عنوان دو عنصر پاکی در رفع هر نوع آلودگی مورد توجه بوده است. بعد از این که ایرانیان تمام خانه و محل زندگی خود را شسته و تمیز می کردند، در آخرین چهارشنبه سال که از نظر آنها نحس بوده است، آتش برپا می کردند و هر نوع وسیله ای را که آلوده بوده در آن می سوزاندند وتا پاسی از شب بدور آتش به رقص و شادی می پرداختند. با این کار هم نحسی چهارشنبه را از بین می بردند و هم تمام ناپاکی ها را.

آداب و رسوم چهارشنبه سوری، برپایی آتش

معروفترین رسم شب چهارشنبه سوری، روشن کردن آتش به همراه افراد خانواده و دوستان است. در این شب تمام خانواده دور هم جمع شده و با هم آتشی برپا کرده و با انواع سرگرمی ها شب زنده داری می کنند. در روزکاران قدیم در شهر آتشی بزرگ برپا می شده که تا طلوع آفتاب روشن می مانده است.

آیین جالب دیگر پریدن از روی آتش است. افراد با خواندن شعر”‌‌ زردی من به تو، سرخی تو به من ” از روی آتش می پریدند و امیدوار بودند که تمام غم و غصه هایشان را به آتش می سپارند و آتش انها را می سوزاند و شادی و نور به آنها هدیه می دهد.

کوزه‌شکنی

یکی دیگر از رسوم شب چهارشنبه سوری این است که بعد از پریدن از روی آتش کوزه می شکستند. علت دقیق این رسم مشخص نیست اما احتمالا به دلیل رهایی از بدیمنی بوده است چرا که ایرانیان قدیم اعتقاد داشتند بدیمنی به درون کوزه رخنه می کند. علت دیگری که برای این رسم بیان کرده اند، ریشه بهداشتی دارد. چرا که درون کوزه را نمی شود به راحتی تمیز کرد بنابراین هر کوزه ای نباید بیشتر از یک سال در خانه نگهداری می شده است. به همین جهت آنها را می شکستند تا هم کوزه نو خریداری کنند و هم کار سفالگران از رونق نیفتد.

در برخی از شهرها رسم این است که درون کوزه سکه می اندازند. تا همین چند سال اخیر مردم تهران در این شب به نقاره خانه می رفتند و کوزه ها را به زمین پرتاب می کردند البته همزمان نقاره هم نواخته می شد. در شهر اراک درون کوزه جو می ریختند و در خراسان افراد خانواده بعد از این که درون کوزه را سکه، نمک و زغال می ریختند، به نوبت دور سر خود چرخانده سپس آن را از پشت بام به پایین می انداختند.

شاهنامه‌خوانی

افراد به دور آتش می نشینند و شاهنامه می خوانند و قصه های حماسی تعریف می کنند. معمولا بزرگ خانواده شاهنامه خوانی می کند و هنرمندان با نواختن ساز او را همراهی می کنند. گاهی نیز اشعاری در وصف بهار و زیبایی طبیعت سروده می شود. این رسم شبیه آیین شب یلدا است که با حافظ خوانی و فال حافظ گرفتن سپری می شود.

قاشق‌زنی

این رسم که امروزه دیگر فراموش شده است، یکی از هیجان انگیزترین آیین شب چهارشنبه سوری است. دختران و پسران جوان کاسه و قاشقی فلزی به دست می گیرند و برای این که شناخته نشوند چادری روی سر خود می اندازند سپس به در خانه دوستان و اقوام خود می روند و قاشق ها را بر کاسه ها می کوبند. صاحبخانه با شنیدن صدا به در خانه می‌آید و داخل کاسه آنها آجیل مشگل گشا، شیرینی، شکلات، نقل و یا پول می ریزد.

خوردن آجیل مشکل‌گشا

بعد از مراسم پریدن از روی آتش، اهالی خانه دور آتش جمع شده و انواع مغزها و دانه ها را که از زمستان در خانه باقی مانده است را در آتش بو داده و نمک سود می کنند و می خورند. تخمه، بادام، پسته، گندم، فندق، تخمه کدو و شاهدانه از جمله این دانه ها هستند که امروزه به عنوان آجیل مشگل گشا در مغازه ها به صورت آماده وجود دارد.

ایرانیان باستان اعتقاد داشتند که هر کسی از این آجیل بخورد مهربان شده و بدیها از او دور می شود. البته علم پزشکی امروز این عقیده را ثابت کرده است چراکه مغزها داری انواع ویتامین ها و مواد مغذی هستند و بیماری و افسردگی را از انسان دور می کنند.

فال‌گوشی و گره‌گشایی

گره گشایی یا فال گوشی نیز از رسوماتی است که امروزه فراموش شده است. فال گوشی مراسمی بسیار جذاب به خصوص برای دختران جوان بوده است. دختران جوان دور هم جمع می شدند و به نیت باز شدن بخت خود، دعا می کردند سپس جواب نیت خود را با استفاده از تعبیر صحبت های دیگران از آن محل رد می شدند، می گرفته اند. دود کردن اسپند و چرخاندن آن به دور سر افراد و خواندن شعرهای مربوطه از جمله دیگر رسمی است که در این شب انجام می شود. با این کار بدی ها و آلودگی ها از خانه دور می شود.

چهارشنبه سوری از پرشورترین رسوم مقدماتی نوروز در اقصی نقاط ایران است که آتش، مهم‌ترین عنصر آن به شمار می‌رود و نامش نیز از شعله‌های آتش گرفته شده است؛ هرچند که امروزه استفاده از مواد آتش‌زا و انفجاری، این جشن را به مراسمی پرمخاطره تبدیل کرده است که صدمات جسمی و حتی مرگ افراد را در پی دارد. این جشن وابسته به هیچ مذهب یا قومیتی نیست و از مسلمان تا زرتشتی، مسیحی و... در این جشن شرکت کرده و آن را از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌کنند.