نوشتۀ: گارون سارکسیان

ماتئوس اورهایتسی تاریخ‌نگار ارمنی سدۀ 12م است. او در شهر ارمنی‌نشین اورها در جنوب ترکیۀ امروزی که اکنون شانلی اورفا نام دارد به دنیا آمد. او راهبی مسیحی بود که سراسر عمرش را وقف خدمت به مردم و کلیسا کرد و در همان شهر نیز چشم از جهان فروبست. گمان می‌رود که او در سال 1144م در حملۀ عمادالدین زنگی به شهر اورها کشته شده باشد. ماتئوس کتاب ارزشمندی به نام «وقایع‌نامه» نوشته و در آن به شرح رویدادهای مهم تاریخ ایران، ارمنستان، آسیای صغیر، بین‌النهرین و شام در سال‌های 952-1137م پرداخته است.

وقایع‌نامۀ ماتئوس به سه بخش تقسیم می‌شود.

الف- بخش نخست به تاریخ ارمنستان در زمان پادشاهی سلسلۀ باگراتونیان و امیرنشین‌های ارمنی می‌پردازد. شرح روابط و مناسبات امپراتوری بیزانس با ارمنستان و همسایگان، و نیز برافتادن دولت ارمنستان به‌دست بیزانس و تصرف شهر آنی پایتخت ارمنستان (1045م) در این بخش جای دارد. او از دوران چند پادشاه ارمنی، مانند: آشوت سوم، گاگیک دوم، هوانس سمبات، آشوت چهارم و گاگیک سوم آخرین پادشاه دولت مستقل ارمنستان آگاهی‌های ارزنده‌ای ارائه می‌دهد.

ب- بخش دوم کتاب از حرکت ترکان سلجوقی از آسیای مرکزی و یورش آنان به منطقۀ خاورمیانه، به‌ویژه ارمنستان و مناطق همجوار سخن می‌رود. حمله‌های سلجوقیان به ارمنستان که به خونریزی و ویرانی و مهاجرت‌های پیاپی انجامید، از تاریکترین روزگاران تاریخ ارمنستان است. در این بخش گزارش‌های مهمی از دوران پادشاهی چند سلطان سلجوقی، مانند طغرل اول، آلپ ارسلان، ملکشاه، برکیارق و جانشینان آن‌ها داده می‌شود. تصرف شهر آنی (1064م) از سوی سلجوقیان و جنگ سرنوشت‌ساز منازکرت میان سلجوقیان و امپراتوری بیزانس (1071م) از رویدادهای مهم این بخش هستند. ماتئوس یکی از علل پیشروی ترکان سلجوقی به ارمنستان را ناشی از سیاست ویرانگر امپراتوری بیزانس می‌داند. بیزانس با تصرف شهر آنی و بخش‌های مهم ارمنستان فشار بر اشراف و زمامداران ارمنی را افزایش داد و کوشید تا آنان را از میهنشان بیرون براند و به خدمت بیزانس در آورد. بیزانس سیاست دیرین خود را که هدفش دور کردن اشراف و بزرگان بومی ارمنی از ارمنستان بود پیگیرانه ادامه می‌داد و با اعطای مقام‏های بالا و زمین‏های پهناور، جمع پرشماری از اشراف ارمنی را به قلمروی امپراتوری می‌کشاند. از این رو، بسیاری از اشراف و بزرگان ارمنی خواسته و ناخواسته از ارمنستان بیرون رفتند و راه برای پیشروی آسان ترکان سلجوقی باز شد. ماتئوس با تیزبینی خاص خود سیاست ویرانگر بیزانس را سخت سرزنش می‌کند.

ویرانی دژ استوار ارمنستان در برابر پیشروی ترکان، سرانجام گریبانگیر امپراتوری بیزانس شد و آن‌ها در سال 1071م در منازکرت، در بخش‌های شمالی دریاچۀ وان، در جنگ با نیروهای سلطان آلپ ارسلان به سختی شکست خوردند و بخش بزرگی از قلمرو امپراتوری را از دست دادند. ماتئوس این رویدادهای مهم را با دقت و جزئیات شرح می‌دهد. ارمنیان در پی مهاجرت گسترده به امپراتوری بیزانس سرانجام در منطقۀ کیلیکیا، در ساحل دریای مدیترانه، حکومتی بنیان نهادند که سیصد سال دوام آورد. ماتئوس دربارۀ تاریخ دولت ارمنی کیلیکیا نیز آگاهی‌های مهمی ارائه می‌دهد.

ج- بخش سوم وقایع‌نامه به آغاز جنگ‌های صلیبی و بنیان‌گذاری دولت‌های صلیبی در اورها، انطاکیه، اورشلیم و غیره می‌پردازد.

پیشروی ترکان در غرب آسیا و تصرف آسیای صغیر، سوریه و فلسطین تاثیری ژرف بر اروپاییان گذاشت. این بار لشکرکشی‌ها از غرب به شرق آغاز  شد و این منطقه درگیر جنگ‌هایی شد که در تاریخ به جنگ‏های صلیبی مشهور است. سران این جنبش با لشکرکشی به شرق توانستند بخش‌هایی از سواحل دریای مدیترانه و شهر انطاکیه (1098م) و اورشلیم (1099م) را تصرف کنند و حکومت صلیبیون را در آن جا برقرار سازند.

ماتئوس اورهایتسی می‌نویسد ارمنیان در آغاز هجوم صلیبی‌ها آنان را با آغوش باز پذیرفتند و ایشان را یاری و کمک کردند. چنین پنداشتند که آن‌ها آمده‏اند تا ارمنیان را از ستم ترکان و یونانیان برهانند. اما این پندار واهی بسیار زود از میان رفت. ارمنیان دیدند که مسیحیان صلیبی نیز چیزی کم از دیگر غارتگران و ستمگران ندارند از این رو، از آنان دلسرد شدند و تنها به حکام محلی ارمنی امید بستند. ماتئوس صلیبی‌ها را فرنگی می‌نامد و به‌درستی می‏نویسد: «فرنگان کشور را ویران و از مردم تهی کردند و تبدیل به خارزار نمودند. زمین در زیر پای آنان بیابان شد، باغ و درخت خشک شد، دشت‏ها پر از خار گشت و چشمه‌ها خشکید».

وقایع‌نامۀ ماتئوس تا سال 1137م ادامه می‌یابد. پس از او کشیشی به نام گریگور شرح رویدادها را ادامه می‌دهد و به سال 1162م می‌رساند. از زندگی کشیش گریگور نیز آگاهی چندانی در دست نیست، تنها این را می‏دانیم که او اهل شهر کسون در کیلیکیا، در جنوب ترکیۀ امروزی بوده است.

کشیش گریگور برای نوشتن اثرش غیر از مشاهدات خود از «وقایع نامه» ماتئوس نیز استفاده کرده است. او نیز یونانیان را از دشمنان بزرگ ارمنیان می‏داند و می‏نویسد: «ما از روزگاران قدیم و از نوشته‌های وقایع‌نگاران نیز می‌دانیم که قیصران یونانی برای نجات مسیحیان هیچ کاری نکرده‏اند و تنها کاری که می‏دانند تصرف و غارت شهرها و ولایات است. آن‌ها باعث شدند که ارمنیان از خاکشان بیرون روند، بیگانگان قویدست شوند و بیایند و همه چیز را به چنگ آورند». اما در مورد فرنگان بر خلاف ماتئوس که ماهیت آن‌ها را به‌روشنی نشان می‏دهد، کشیش گریگور نتوانست به نیت اصلی آن‌ها پی ببرد و صلیبیون را قومی دلاور می‌نامد که برای نجات مسیحیان آمده‌اند.

وقایع‌نامۀ ماتئوس اورهایتسی برای پژوهش در تاریخ امپراتوری بیزانس در سده‌های 10-12م نیز سودمند است. ماتئوس نام بیش از ده امپراتور بیزانس را می‌آورد و از تاریخ بیزانس در دوران زمامداری آنان گزارش‌های گرانبهایی می‌نگارد.

ماتئوس اورهایتسی و کشیش گریگور شرح رویدادها را به ترتیب زمانی نگاشته‌اند. یکی از ارزش‌های وقایع‌نامه این است که ماتئوس افزون بر نگارش وقایع به تحلیل نیز می‌پردازد و در بسیاری موارد نظر خود را بیان می‌کند.

دانشمندانی چون فلیکس نیو، ژان لوران، رنه گروسه، استیون رانسیمان، آنالیس لیودرز و بسیاری دیگر در پژوهش‌های خود از این کتاب بهرۀ بسیار برده‌اند. لیودرس با مقایسۀ وقایع‌نامۀ ماتئوس با بهترین منابع آسوری می‌نویسد: «اورهایتسی در مقایسه با وقایع‌نگاران آسوری جزئیات بهتری ارائه می‌دهد». میخائیل زابوروف، کارشناس نامی تاریخ صلیبی‏ها، در مورد بخش‏های مربوط به تاریخ اورها و کیلیکیا می‏نویسد: «بر اساس شواهد کافی می‏توان گفت که نوشته‏های ماتئوس اورهایتسی، که از تاریخ سیاسی کیلیکیا آگاهی کامل دارد، از نوشته‌های مورخان غربی به حقیقت نزدیک‌تر است».

وقایع‌نامۀ ماتئوس اورهایتسی و ذیل کشیش گریگور به چند زبان، از جمله فرانسوی و انگلیسی ترجمه شده است. ترجمۀ فارسی آن نیز در 540 صفحه توسط نگارنده به انجام رسیده و از سوی انتشارات نائیری در دست چاپ است.