شاهن هوسپيان 

ایران صفوی و دولت عثمانی در پایان قرن نهم ه.ق به سمت فلات ارمنستان که تحت کنترل آق قویونلوها قرارداشت پیشروی کرده و شاه اسماعیل اول صفوی با شکست آق قویونلوها در سال ۹۰۷ه.ق مناطق جنوب قفقاز و شرق فلات ارمنستان را تحت کنترل در آورد، اما از آنجائی که غرب فلات ارمنستان نیز به تصرف دولت عثمانی در آمده بود که قصد پیشروی به سوی شرق را داشت؛ شاهد آغاز جنگ های طولانی دولت عثمانی با ایران صفوی به ملت ۲۲۰ سال هستیم که طی آن شهر ایروان چهارده بار دست به دست شد.

شاه طهماسب اول با تقسیمات سیاسی جدیدی که در سال ۹۹۲ ه.ق در کشور انجام داد در مناطق شمال رود ارس چندین خانات را ایجاد کرد که یکی از آنها خانات ایروان بود و محمد خان معروف به طخماخ خان اولین حاکم آن تعیین شد.

در دوران حکومت صفویه سکه به عنوان وسیله ای برای مبادلات اقتصادی، جایگاه خاصی یافت و از آنجائی که نیاز به سکه خیلی بیشتر از دوره های قبل بود؛ بنابراین در ۹۹ شهر سکه ضرب شد که یکی از آن شهرها، ایروان بود. از آنجائی که خانات ایروان در منطقه ی همجوار با امپراطوری عثمانی قرار داشت و پل ارتباطی ایران با عثمانی و مناطق شمال قفقاز بود؛ اهمیت خاصی برای دولت مرکزی داشت؛ بنابراین به دستور شاه طهماسب اول در ضرابخانه ی شهر ایروان که در دوره های ایلخانی، قره قویونلو و آق قویونلو در آن سکه ضرب شده بود؛ با ذکر نام پادشاه و نام شهر اقدام به ضرب سکه کردند.

سکه های به دست آمده از ضرابخانه ی ایروان از جنس نقره با وزنهای مختلف و از نوع بیستی، محمدی، شاهی و عباسی و سکه های برنز با نام های غازی و فلوس می باشند که طی این مقاله به بررسی نمونه هائی از آنها می پردازیم.

سکه های نقره ی ضرب شده در ایروان شبیه سکه های سایر ضرابخانه ها می باشند و بر روی سکه جملات "لااله الاالله محمد رسول الله علی ولی الله " و در تعدادی از آنها نام چهارده معصوم در حاشیه ی سکه و در پشت سکه، پیام پادشاه به همراه نام شهر و در تعدادی تاریخ سکه، که در اوایل در بین نوشته ها قرار داشت و سپس بعد از نام شهر قرار گرفت، ضرب شد. در بین نوشته ها نقوشی به چشم می خورد که برای تزئین سکه به کار رفته و گاهی نیز نمایانگر علامت حک کننده ی سرسکه می باشد. بر روی سکه های اوایل دورهی صفویه از خط نسخ و سپس از خط نستعلیق استفاده شده است. تنوع نوشته ی پشت سکه های تعدادی از پادشاهان بسیار است؛ ولی سکه های ضرب شده در ایروان شامل همه ی این تنوعها نمی شوند؛ بنابراین طی این مقاله سکه هائی را معرفی می کنیم که در ایروان ضرب شده اند.

سکه های مسی که کاربرد محلی داشته است همچون دیگر شهرهای ایران در ایروان نیز ضرب شده است که در یک روی سکه عبارت "فلوس ضرب ایروان" و بر روی دیگر سکه، علامت شیر و خورشید و یا تصویر حیوانات مختلفی ضرب شده است که تصاویر این حیوانات در ارتباط با بروج دوازده گانه می باشند.

هر چند آقای فرحبخش در کتاب راهنمای سکههای ضربی ایران نام شهر ایروان را در فهرست شهرهائی که در دورهی شاه اسماعیل اول سکه در آن ضرب شده، ذکر کرده است، اما نگارنده موفق به یافتن سکه ی ضرب ایروان از شاه اسماعیل اول صفوی نگردیده است.

در دورهی شاه طهماسب اول (۹۳۰-۹۸۶ه.ق) سکه با هفت نوع عبارت ضرب شده است که از بین آنها دو مورد با ضرب ایروان به دست آمده است. از آنجائی که نوشته ی روی کلیه سکه ها شبیه هم هستند بنابراین از بررسی آنها اجتناب کرده و فقط عبارت پشت سکه ها را معرفی می کنیم.

تصویر شماره ۱- سکه ی شاه طهماسب اول

سکه در سال ۹۹۲ه.ق ضرب شده و در پشت آن عبارت "عدل شاه طهماسب" به همراه

" ضرب ایروان" نقش شده است.

تصویر شماره ۲-۱ سکه ی شاه طهماسب اول

در پشت این سکه از شاه طهماسب اول؛ عبارت "السلطان العادل الکامل الهادی الوالی ابوالمظفر سلطان طهماسب الصفوی الحسینی خلدالله ملکه" به همراه "ضرب ایروان" سال ۹۶۱ه.ق دیده می شود.

تصویر شماره ۲-۲ سکه ی شاه طهماسب اول

در دوران شاه اسماعیل دوم (۹۸۶-۹۸۵ه.ق) عبارات سکه به صورت شعر در سکه ها نقش

شده است.

محمد خدابنده (۹۸۵-۹۹۹ه.ق) شاه بعدی می باشد که از او سکه با نام ایروان به دست آمده است. او با چهار نوع عبارت سکه ضرب کرده است که از بین آنها یک مورد با ضرب ایروان به دست آمده.

تصویر شماره ۳ - سکه ی شاه محمد خدابنده

در پشت این سکه که در سال ۹۸۸ه.ق ضرب شده است عبارت "غلام امام مهدی علیه السلام السلطان العادل ابوالمظفر سلطان محمد خلدالله ملکه" به همراه "ضرب ایروان" نقش شده است.

در زمان حکمرانی شاه عباس اول (۹۹۹-۱۰۳۸ه.ق) به دستور وی در سال ۱۰۱۳ه.ق کوچ بزرگ ارمنیان ساکن مناطق شمال رود ارس به داخل مناطق مرکزی ایران آغاز می گردد. از دوران شاه عباس اول در بین عبارت های دو روی سکه ها نقوش گلها برای تزئین سکه به کار می رود. در دوران أو سکهها با سه نوع عبارت شبیه سکه های شاهان قبلی و دو نوع عبارت به صورت شعر تک مصرعی ضرب شده اند که از بین آنها در مورد با عبارت تک مصرعی با ضرب ایروان به دست آمده است.

تصویر شماره 4 - سکهی شاه عباس اول

در پشت این سکه که در سال ۱۰۳۲ه.ق ضرب شده است عبارت "بنده شاه ولایت عباس" به همراه "ضرب ایروان " به چشم می خورد.

تصویر شماره ۵- سکه ی شاه عباس اول

در پشت این سکه عبارت از بهر خیر این سکه را کلب علی عباس زد" به همراه "ضرب ایروان" نقش شده است.

از شاه صفی اول (۱۰۳۸-۱۰۵۲ه.ق) سکه با دو نوع عبارت به صورت شعر تک مصرعی به دست آمده است که از هر دو نوع با ضرب ایروان، ضرب گردیده است.

تصویر شماره 6- سکه ی شاه صفی اول

در پشت این سکه عبارت هست از جان غلام شاه صفی" به همراه "ضرب ایروان" نقر

شده است.

تصویر شماره ۷- سکه ی شاه صفى اول

در پشت این سکه که در سال ۱۰۳۸ه.ق ضرب شده است، عبارت "بنده شاه ولایت صفی" به همراه "ضرب ایروان" دیده می شود.

از شاه عباس دوم (۱۰۵۲-۱۰۷۷ه. ق) سکه با چهار نوع عبارت که دو مورد به صورت شعر نیم بیتی و دو مورد دارای شعر یک بیتی می باشند ضرب شده است که دو مورد از آنها با ضرب ایروان به دست آمده است.

تصویر شماره ۸ - سکای شاه عباس دوم

پشت این سکه که در سال ۱۰۰۳ه.ق ضرب شده است عبارت "بنده شاه ولایت عباس" به همراه "ضرب ایروان" می باشد.

تصویر شماره ۹ – سکه ی شاه عباس دوم

نوشته ی پشت این سکه که در سال ۱۰۹۹ه.ق ضرب شده است شعر:

"بگیتی سکه صاحبقرانی              زد از توفیق عباس ثانی"

به همراه "ضرب ایروان" می باشد.

صفی پسر شاه عباس دوم با نام شاه صفی دوم در سال ۱۰۷۷ه.ق به تخت سلطنت نشست، أما دو سال بعد یعنی در سال ۱۰۷۹ه.ق مجددا با نام شاه سلیمان اقدام به تاجگذاری نموده و تا سال ۱۱۰۰ه.ق پادشاهی نمود. او در دو دوره حکومت خود با هشت نوع عبارت سکه به صورت شعر تک بیتی و شعر نیم بیتی ضرب کرده است که در سه مورد با نام صفی و مابقی با نام سلیمان ضرب شده اند. از دو دوره پادشاهی وی فقط یک مورد سکه با نام شاه سلیمان با ضرب ایروان به دست آمده است.

تصویر شماره ۱۰- سکهی شاه سلیمان اول

نوشته ی پشت این سکه که در سال ۱۰۸۳ه.ق ضرب شده است عبارت "بنده شاه ولایت سلیمان به همراه "ضرب ایروان" می باشد.

از شاه سلطان حسین اول (۱۱۰۰ - ۱۱۳۵ ه.ق) سکه به دو صورت گرد و مستطیلی شکل با شش نوع عبارت به صورت شعر تک بیتی و یا شعر نیم بیتی و همچنین جملاتی که بازگشت به عبارات سکه های اولین پادشاهان صفوی است، به دست آمده که دو نوع از آنها مربوط به ضرب ایروان می باشند.

تصویر شماره ۱۱- سکهی شاه سلطان حسین اول

در پشت این سکه که در سال ۱۱۱۱ه.ق ضرب شده است شعر: "گشت صاحب سکه از توفیق رب المشرقین در جهان کلب أمیر المؤمنین سلطان حسین" به همراه "ضرب ایروان" دیده می شود.

تصویر شماره ۱۲- سکه ی شاه سلطان حسین اول

در پشت این سکه که در سال ۱۱۳۱ ه.ق ضرب شده است عبارت "بنده شاه ولایت حسین " به همراه "ضرب ایروان" به چشم می آید.

تصویر شماره ۱۳- سکه ی شاه سلطان حسین اول

نوشته ی پشت این سکه ی مستطیلی شکل که در سال ۱۱۲۸ه.ق ضرب شده است عبارت "بنده شاه ولایت حسین " به همراه "ضرب ایروان" می باشد.

تصویر شماره 14 – سکه ی فلوس ضرب شده در سال ۱۱۰۸ه.ق

تصویر شماره 15 - سکای فلوس ضرب شده در سال ۱۱۳۲ه.ق

از شاه طهماسب دوم (۱۱۳۵ - ۱۱۶۶ه. ق) سکه با چهار نوع عبارت که سه مورد به صورت شعر یک بیتی و یک مورد شعر نیم بیتی می باشند، ضرب شده است، که یک مورد از آنها با ضرب ایروان به دست آمده است.

تصویر شماره 16 - سکهی شاه طهماسب دوم

پشت این سکه شعر:

"بگیتی سکه صاحبقرانی زد         از توفیق حق طهماسب ثانی"

که تقریبا تکرار شعر پشت سکهی شاه عباس دوم می باشد، به همراه "ضرب ایروان " دیده می شود.

تصویر شماره ۱۷ - سکهی فلوس ضرب شده در سال ۱۱۳ه.ق

شاه عباس سوم (۱۱44-۱۱۶۸ه. ق) آخرین پادشاه دوره ی صفویه می باشد که از او سکه با نام ایروان به دست آمده است. از او سکه با دو عبارت به صورت شعر یک بیتی ضرب شده است که یک مورد با ضرب ایروان می باشد.

تصویر شماره ۱۸ - سکهی شاه عباس سوم

در پشت این سکه شعر

"سکه بر زر زد بتوفیق الهی در جهان      ظل حق عباس ثالث ثانی صاحبقران"

به همراه "ضرب ایروان" به چشم می خورد.

منبع :مجله سکه های شرقی