شاهن هوسپیان

            پس از تشکیل سه جمهوری مستقل ارمنستان؛ آذربایجان و گرجستان در می 1918م موضوع چاپ اسکناس که نماد استقلال هر کشوری می باشد؛ مورد توجه هر سه جمهوری قرار گرفت؛ اما تا سال 1919م هیچ کدام به دلیل مشکلات اقتصادی قادر به چاپ اسکناس ملی نشدند تا این که در تابستان آن سال ابتدا جمهوری های آذربایجان و گرجستان و سپس جمهوری ارمنستان اقدام به چاپ اسکناس کردند. ارمنستان به دلیل مشکلات اقتصادی بر اثر جنگ های طولانی و وجود ده ها هزار پناهنده؛ با تاخیر اقدام به چاپ اسکناس کرد؛ اما برای مقابله با تبعات سنگین اقتصادی؛ برای مدت زمان موقت اقدام به چاپ چک پول کرد

تصویر شماره 1 – آرشاک فتواجیان در ویرانه های شهر آنی

            از آنجائی که امکان چاپ اسکناس با کیفیت در داخل کشور نبود؛ بنابراین تصمیم به چاپ آن در اروپا با حمایت مالی ارمنیان خارج از کشور گرفته شد. در اوت 1919م؛ دو هنرمند نقاش به نام های هاکوپ کوجویان و آرشاک فتواجیان برای طراحی و چاپ اسکناس ملی به اروپا اعزام شدند تا تحت نظارت هیئت سیاسی ارمنستان که در حال مذاکرات صلح با ترکیه بود اقدام به چاپ اسکناس ها جمعا به مبلغ یک میلیارد روبل بکنند. کوجویان کار را نیمه تمام رها کرد و به کشور باز گشت و فتواجیان طراحی اسکناس ها را به تنهائی به اتمام رساند.

            چاپ اسکناس ها پس از اتمام طراحی به موسسه واترلو (Waterlow) در لندن سپرده شد. فتواجیان که طراح اصلی نقوش روی اسکناس ها می باشد از وی تعدادی تابلوهای نقاشی که اکنون در نگارخانه موزه تاریخ ایروان نگهداری می شود وجود دارد که موضوع اصلی آنها آثار باستانی و حجاری های بناهای مختلف بخصوص حجاری های شهر آنی پایتخت ارمنستان در سده های 10 الی 11م می باشند که تاثیر عمیقی در نقاشی های وی داشته و این تاثیر در طراحی اسکناس ها نیز مشهود است.

            فتواجیان سعی کرده است تا با الهام از تاریخ؛ هنر و معماری ارمنیان اسکناس ها را طراحی کند و هر یک از اسکناس ها پیام های متفاوتی را برسانند. او طوری تصاویر اسکناس ها را طراحی کرده گوئی خواسته است ارتباط بین تصاویر سه اسکناس برقرار کند. به علت اختلاف نظرهائی که با موسسه واترلو پدید آمد و همچنین عدم اجراء تعهد به موقع تامین کنندگان هزینه چاپ؛ باعث گردید که فقط 180 میلیون روبل اسکناس چاپ و با تاخیر بسیار از نیمه دوم 1920م وارد گردش پولی کشور گردد که چند ماه بعد نیز ارمنستان به همراه دو جمهوری همسایه استقلال خود را از دست دادند

.

تصویر شماره 2 – آلکساندر خادیسیان و گریگور جاقاتیان؛ امضاء کنندگان اسکناس ها

واحد پول بکار رفته برای اسکناس ها روبل می باشد. سه نوع اسکناس با مبالغ 50؛ 100 و 250 روبل طراحی و چاپ شد. برای سکه نیز طرح هائی در نظر گرفته شده بود که می بایستی در داخل کشور ضرب می شد اما عملی نشد. نوشته های روی کلیه اسکناس ها به زبان ارمنی می باشد اما از زبان های روسی و فرانسه نیز به منزله زبان دوم استفاده شده است. بر روی اسکناس ها نام کشور؛ تاریخ چاپ (1919م)؛ مبلغ به دو صورت عددی و حروفی؛ شماره ردیف اسکناس؛ جملاتی در خصوص پشتوانه اسکناس؛ امضاء نخست وزیر آلکساندر خادیسیان و وزیر اقتصاد گریگور جاقاتیان به زبان ارمنی قرار دارند. در حاشیه سفید زیر اسکناس در هر دو رو با حروف ریز نام موسسه واترلو (WATERLOW & SONS LIMITED, LONDRES, ANGLETERRE) به زبان فرانسوی چاپ شده است. در خصوص شماره ردیف اسکناس ها لازم به ذکر است که دو سری اسکناس با حروف "Ա و Բ" چاپ شد که فقط با حرف "Ա" وارد سیستم پولی کشور گردید. اسکناس ها با حرف "Բ" وارد کشور نشد و گویا پس از سقوط جمهوری ارمنستان منهدم گردید؛ اما گاهگاهی در مجموعه های شخصی یافت می شود

.

تصویر شماره 3 – فیلی گران اسکناس ها

از مهم ترین ابزارهای جلوگیری از جعل اسکناس بکارگیری فیلی گران یا ته نقش است که اسکناس های چاپ شده نیز دارای فیلی گران می باشد که توسط فتواجیان طراحی شده است

.

تصویر شماره 4 – اسکناس 50 روبلی

اسکناس 50 روبلی دارای 8.2 در 12.6 سانتی متر ابعاد می باشد و زمینه اسکناس به رنگ قهوه ای روشن است. در دو سمت روی اسکناس اژدهای بالدار برگرفته از داستان های اساطیر ارمنیان می باشد و در زیر هر یک شماره سریال اسکناس و در وسط کلیه اطلاعات در خصوص اسکناس قرار دارد. زمینه پشت اسکناس به رنگ های قهوه ای و آبی روشن می باشد و فقط مبلغ اسکناس در آن ذکر شده است. برای زمینه پشت اسکناس با استفاده از اختلاف رنگ ها؛ نقوش حجاری های شهر آنی را برای تزئین بکار گرفته شده است.

تصویر شماره 5 – اسکناس 100 روبلی

تصویر شماره 6 – طرح حجاری از شهر آنی بر روی اسکناس صد روبلی

تصویر شماره 7 – کلیسای تیگران هوننتس

            اسکناس 100 روبلی دارای 9 در 13.9 سانتی متر ابعاد می باشد و زمینه اسکناس به رنگ سبز است که در وسط و کنارهای آن از رنگ زرد مایل به نارنجی استفاده شده است. در دو سمت روی اسکناس درگاه با ستون های حجاری شده و در بالای آنها تصویر پرنده اساطیری می باشد که نقش این پرنده را از حجاری کلیسای تیگران هوننتس شهر آنی گرفته شده است. در پائین ستون ها و دو طرف اسکناس شماره سریال و در وسط اسکناس و پائین آن تصویر کوه آرارات که نماد ارمنستان می باشد؛ قرار دارند. زمینه پشت اسکناس تحت تاثیر حجاری های بناهای مختلف شهر آنی؛ پوشیده از نقوش مختلف می باشد و فقط مبلغ اسکناس به صورت عددی و حروفی در چهار سمت تصویر عقابی که به نشانه پیروزی بر دشمن؛ ماری را با شمشیری که در دست دارد به دو نیم کرده؛ قرار دارند

.

تصویر شماره 8 – اسکناس 250 روبلی

            گویا فتواجیان سعی کرده است آنچه که در فکر دارد بر روی اسکناس 250 روبلی بیاورد. این اسکناس دارای 9.6 در 16 سانتی متر ابعاد می باشد و زمینه اسکناس قهوه ای روشن است؛ بر روی اسکناس در داخل قاب بندی با زمینه سبز رنگ کلیه نوشته های مربوط به اسکناس قرار دارند. در بالای اسکناس و در دو سمت نام جمهوری ارمنستان نقش پرنده اساطیری اسکناس 100 روبلی با حالتی که از نام جمهوری محافظت می کنند؛ قرار دارند و در دو سمت بالای اسکناس شماره سریال می باشد. در دو سمت اسکناس تصویر فرشتگانی که در یک دست مشعل روشنی برای روشنائی جهان در بالای سرخود گرفته اند و در دست دیگر شمشیری که به نشانه صلح آن را به سمت پائین نگه داشته اند قرار دارند و در زیر پای آنان دشمن شکست خورده به شکل ماری افتاده است. در پشت اسکناس تصویر زنی با لباس سنتی ارمنی که در پشت دستگاه نخ ریسی نشسته و اطراف او شعاع های نور به چهار سو می تابد؛ قرار دارد. در بالای سمت راست اسکناس سرشیری به نشانه قدرت و حکومت و در زیر آن مبلغ اسکناس با عدد و در قاب اطراف آن جمله "جمهوری ارمنستان" می باشد. در پائین دو حرف ՀՀ که مخفف نام جمهوری ارمنستان است و دو اژدهای بالداری که بر روی اسکناس 50 روبلی نیز قرار دارند؛ از آن محافظت می کنند.

            فتواجیان در خاطرات خود در مورد تصویر زن چنین می گوید "با این تصویر قصد داشتم یادآور پیشینه تاریخی و فرهنگی غنی ملتم باشم؛ قصد داشتم پیروزی نور بر ظلمت؛ نوید نور امید؛ نعمت آزادی و تلاش برای حفظ آن را نشان دهم؛ همچنین پیام تلاش بی وقفه برای ساختن کشوری آباد و شکوفا را برسانم".

            از آنجائی که در اوایل سده بیستم میلادی پشتوانه اسکناس هر کشور مقدار ذخیره طلا و سنگ های قیمتی بود که در خزانه دولت آن کشور نگه داری می شد و جمهوری نوپای ارمنستان فاقد چنین ذخیره ای بود و امکان تامین آن به دلایل مشکلات فراوان اقتصادی نیز وجود نداشت؛ بنابراین دولت از ارمنیان خارج از کشور درخواست کمک کرد. با تشکیل کمیته مخصوصی و تحت نظارت نمایندگی های سیاسی ارمنستان در خارج از کشور اقدام به جمع آوری کمک های ارمنیان خارج از کشور به صورت طلا کرد

تصویر شماره 9 – اسکناس برای جمع آوری هدایای ارزی

همچنین برای تشکیل ذخیره ارزی در بانک مرکزی کشور اقدام به چاپ جمله "جمهوری ارمنستان این اسکناس را در قبال اهدای 5 دلار (بر روی اسکناس 50 روبلی)؛ 10 دلار (بر روی اسکناس 100 روبلی) و 25 دلار (بر روی اسکناس 250 روبلی) به یادگار می دهد. هر روبلی ده سنت" کرده و در قبال ارز دریافتی این اسکناس ها یادگاری را به اهدا کننده می دادند.

پس از حمله هم زمان ارتش های روسیه شوروی و ترکیه به ارمنستان؛ جمهوری ارمنستان سقوط کرد و جمهوری سوسیالیستی شورائی ارمنستان در قالب اتحاد جماهیر شوروی تشکیل شد و کمیته انقلاب که مسئولیت اداره کشور را به عهده داشت با چاپ اسکناس های جدید اقدام به جمع آوری اسکناس های جمهوری ارمنستان با نسبت 5 روبل اسکناس های قبلی با یک روبل اسکناس های جدید کرده و آنها را در تاریخ 26 ژوئیه 1921م فاقد اعتبار اعلان کرد.

مقاله در دوفصلنامه اسکناس های شرقی چاپ شده است.