شاهن هوسپیان

کلیسای مریم مقدس دیر دزور دزور که اهالی محل؛ آن را ننه مریم می نامند در شهرستان ماکو استان آذربایجان غربی به فاصله 11.6 کیلومتری جنوب شهر ماکو در نزدیک روستای بارون و کنار دریاچه سدی که بر روی رودخانه زنگمار بسته شده است قرار دارد. دزور دزور در زبان ارمنی به معنای دره تنگ یا دره ای که بر اثر سیلاب در کوهستان بوجود آمده؛ می باشد

تصویر شماره 1 – کلیسای مریم مقدس در کنار دریاچه سد بارون

            در دوره تسلط مغول ها بر کل منطقه غرب آسیا؛ اروپائیان موفق شدند روابط تجاری و سیاسی با آنها برقرار کرده که پاپ ها رهبران کلیسای کاتولیک؛ از این ارتباط استفاده کرده و با کسب اجازه خان مغول مبلغین مذهبی را به مناطق مسیحی نشین فرستادند. در سال 1293م مبلغان مذهبی فرانسیسکن و سپس دومینیکن مرکز فعالیت خود را در شهر مراغه تاسیس کردند که هدف آنها تبلیغ مذهب کاتولیک در بین مسیحیان منطقه بخصوص ارمنیان بود. هم زمان با حضور مبلغین مذهبی در منطقه؛ هتوم دوم (1289 – 1307م)؛ پادشاه ارمنی کیلیکیه و دو تن از جاثلیق های کلیسای ارمنستان به نام های گریگور آناوارزتسی (1293-1307م) و کنستانتین کساراتسی (1307-1322م) مستقر در شهر سیس؛ به امید دریافت کمک نظامی از حاکمان اروپائی برای مقابله با حملات مملوک های مصر بر منطقه کیلیکیه؛ شرایط پاپ برای اتحاد کلیسای حواری ارمنستان با کلیسای کاتولیک تحت نظارت پاپ را قبول کرده و دستور پیروی از این تصمیم را به کلیه مراکز دینی در کیلیکیه و ارمنستان ابلاغ کردند. از آنجائی که بر اثر این تصمیم؛ کلیسای ارمنستان استقلال خود را از دست می داد؛ بنابراین بسیاری از مراکز دینی ارمنستان از دستور جاثلیق ها پیروی نکردند و تلاش برای انتقال رهبری کلیسای ارمنستان از شهر سیس پایتخت کیلیکیه به سرزمین اصلی ارمنستان را آغاز کردند. به دستور پاپ؛ برای درهم شکستن مقاومت مخالفین اتحاد کلیسای ارمنستان با کلیسای کاتولیک؛ مبلغین مذهبی مستقر در مراغه ابتدا در منطقه ماکو و سپس در منطقه نخجوان مستقر شدند و با کمک پیروانی که از بین اهالی منطقه بدست آوردند "نهضت اتحاد" را تشکیل دادند تا قادر به مقابله با مراکز دینی مخالف گردند.

در ابتدا؛ مرکز نهضت اتحاد در دیر تادئوس حواری (قره کلیسا) مستقر شد سپس با کمک مسئول دیر؛ اسقف زاکاره اول معروف به دزوردزورتسی و برادرانش که حاکمان منطقه ماکو بودند؛ دیر دزوردزور را در نزدیکی دیر تادئوس حواری بنا کرده و مرکز مذهبی را به آنجا منتقل کردند. پس از احداث دیر؛ بطلمیوس اهل ایتالیا که نماینده پاپ در شهر مراغه بود به این دیر آمده و مرکز فعالیت های مبلغین مذهب کاتولیک را در این دیر متمرکز کرد که تا سده هفده میلادی به فعالیت خود ادامه داد. تاریخ بنای دیر مشخص نیست اما آز آنجائی که اسقف هوانس یرزنکاتسی (1225-1293م) معروف به دزوردزورتسی؛ مجموعه کتاب های خود را در سال 1314م در این دیر نوشته است؛ بنابراین دیر می بایستی قبل از آن تاریخ بنا شده باشد. بررسی های انجام شده مشخص می کند که بنای اولیه کلیسای مریم مقدس مربوط به سده هفتم میلادی است که در هنگام بنای دیر در سده چهارده میلادی؛ بازسازی شده است.  قطعات سفال هائی بدست آمده مربوط به سده های 10 الی 12م در دیرگواهی دیگر در خصوص فعال بودن این مکان در آن دوره زمانی و قبل از حضور کاتولیک ها در منطقه می باشد.

اما این دیر فقط مرکز مذهبی کاتولیک های ارمنی نبود بلکه مرکز علمی نهضت اتحاد نیز بود که توسط اسقف هوانس یرزنکاتسی که تحصلات عالی خود را در مرکز علمی گلادزور کسب کرده بود در این دیر دایر گردید و در دوره مسئولیتش در مرکز علمی دزور دزور؛ شاگردان بسیاری را آموزش داد. در زمان او روحانی برجسته فرقه فرانسیسکن با نام فرا بونیفسیوس برای تدریس به این دیر آمد و کتاب هائی از لاتین به ارمنی ترجمه کرد که دو مورد از آنها در مرکز کتب دست نویس ماتناداران شهر ایروان و یک مورد در مرکز کتب دست نویس شهر اورشلیم نگهداری می شوند.

در سال 1361م؛ به دستور جاثلیق مسروپ اول آرتازتسی (1359 – 1372م) شورای روحانیون در شهر سیس تشکیل شد و تصمیمات دو جاثلیق قبلی در مورد اتحاد کلیسای ارمنستان با کلیسای کاتولیک لغو گردید؛ اما این تصمیم مانع از فعالیت روحانیون کاتولیک در دیر دزور دزور نشد که چندین سده به دلیل وجود پیروان مذهب کاتولیک در منطقه به فعالیت خود ادامه داد

تصویر شماره 2 – کلیسای مریم مقدس در سال 1968م (1347 ش)

مطالب کمی از تاریخ دیر و فعالیت مرکز علمی آن در دست است. بیشترین اطلاعات موجود مربوط به عملکرد اسقف هوانس یرزنکاتسی می باشد. او در یکی از کتب دست نویسش ذکر کرده که آن را در دیر دزور دزور و در پناه مریم مقدس نوشته است. هوانس یرزنکاتسی در سال 1321م به فرمان پاپ؛ کتاب تووما آکوانتسی روحانی و فیلسوف معروف ایتالیائی را در این دیر ترجمه کرد.

در سده چهارده میلادی روحانیون کاتولیک دیر دزور دزور در مناطق نخجوان و ماکو بسیار فعال بودند و هوانس یرزنکاتسی و اسقف زاکاره اول در ترویج مذهب کاتولیک در این مناطق نقش مهمی داشتند. پس از هوانس یرزنکاتسی مسئولیت دیر دزور دزور و مرکز علمی آن به عهده استاد فرا باندیوس قرار گرفت که از وی اطلاعات کمی در دست است. یکی از معروف ترین فارغ التحصیلان مرکز علمی دزور دزور؛ استاد ایسرائل می باشد که یکی از دوازده وارتابد مذهب کاتولیک است که در این دیر فارغ التحصیل شد.

مبلغین دومینیکن در نیمه سده چهارده میلادی؛ در دیر مریم مقدس روستای کرنای منطقه نخجوان مرکز علمی جدیدی تاسیس کردند که عملکرد آن باعث جذب استادان مرکز علمی دیر دزور دزور گردید به خصوص آن که در سال 1326م استاد بزرگ دیر؛ هوانس یرزنکاتسی فوت کرده بود. از سال 1340م به بعد دوره افول مرکز علمی دیر دزور دزور به نفع مرکز علمی دیر کرنا شروع شد اما بعنوان مرکز دینی ارمنیان کاتولیک منطقه ماکو به فعالیت خود ادامه داد.

پس از یک سکوت طولانی در متون باستانی؛ از دیر دزور دزور در سده 17م یاد شده که مربوط به فعالیت وارتابد کاتولیک؛ فرا گریگور دزوردزورتسی است که از او دو کتاب باقی مانده که در مرکز کتب دست نویس ماتناداران نگهداری می شود. در سال 1676م موضوع انتخاب رهبر ارمنیان کاتولیک مناطق ماکو و نخجوان مطرح شد؛ که در حمایت از فرا گریگور؛ روحانیون دیر؛ مبلغین دومینیکن؛ روحانیون دیر تادئوس حواری نامه های جداگانه برای پاپ ارسال کردند. حمایت روحانیون دیر تادئوس حواری از فرا گریگور؛ بیانگر فعال بودن دیر دزور دزور و اهمیت آن برای منطقه در سده هفده میلادی می باشد

تصویر شماره 3 – کلیسای مریم مقدس در سال 1968م (1347 ش)

به ظاهر دیر بر اثر مهاجرت گسترده ارمنیان منطقه از پایان سده هفده میلادی متروکه گردید و سپس به فراموشی سپرده شد. هر چند همه ساله ارمنیان ایران به زیارت دیر تادئوس حواری می رفتند اما کسی از دیر دزور دزور که در همسایگی آن قرار داشت اطلاعی نداشت؛ تا این که در سال 1968م توسط مرحوم دکتر آرمن حق نظریان مجددا به دنیا معرفی شد. دکتر حق نظریان در خاطرات خود چنین می نویسد "در سال 1968م زمانی که در دیر تادئوس حواری بودیم پس از انجام کار روزانه و صرف شام در اطاقمان؛ در زیر نور شمع به بررسی نقشه برداری های آن روز می پرداختیم. گاهی واسیل؛ پیرمرد دیر که با معجزه از قتل عام جان سالم بدربرده بود به اطاقمان می آمد و داستان هائی از گذشته برایمان با آن لحجه خاص خود که گاهی برای من نامفهوم بود تعریف می کرد. او با کشیدن صلیب بر چهره اش نام کلیسای ننه مریم (مریم مقدس) را می برد که نگهبان دیگر نقدعلی نیز از آن اطلاع داشت. او به پرسش من که محل کلیسا کجاست" با دستش جهت شمال غربی را نشان داد و گفت "آنجا". صبح زود یک روز بهاری به همراه نقدعلی به سمت کلیسای ننه مریم براه افتادیم که به قول او یکی از زیارتگاه های مهم کردهای منطقه بود. من فکر می کردم که تا یکی دو ساعت مجددا در دیر تادئوس حواری خواهیم بود؛ اما در بین علفزارها که بلندی آن تا کمرمان بود تمامی طول روز در زیر باران و آفتاب به راهمان ادامه دادیم و مجبور شدیم از رودهای فصلی که در فصل بهار طغیان کرده بودند عبور کنیم و پس از یک راهپیمائی طولانی به مقصد رسیدیم. کلیسا را دیدیم که در لبه دره در محاصره تلی از سنگ ها با شکوه و وقار ایستاده بود. از آنجائی که غروب آفتاب نزدیک بود سریعا از کلیسا عکسبرداری کرده و پلان آن را تهیه کردم و راه بازگشت را در پیش گرفتیم که در زیر نور مهتاب به دیر رسیدیم. دو سال بعد توسط پروفسور خاچیکیان مسئول مرکز کتب دست نویس ماتناداران ایروان که پدرم با او نامه نگاری داشت مشخص شد که کلیسائی که ما پیدا کرده بودیم کلیسای مریم مقدس دیر دزور دزور می باشد".

            دیر دزور دزور در داخل دره رودخانه زنگمار در دامنه غربی کوهپایه که به یک تنگه ختم می شد و فقط 45 متر از بستر رود ارتفاع داشت؛ بنا شده بود. وزارت نیرو در سال 1364ش؛ تصمیم به احداث مخزن ذخیره آب بر روی رودخانه زنگمار گرفت که باعث فرو رفتن کامل دیر در داخل دریاچه سد می گردید و امکان حفظ آن به هیچ وجه به دلیل فاصله سیصد متری بدنه سد با کلیسا وجود نداشت زیرا پس از آبگیری سد؛ کلیسا کاملا به زیر آب فرو می رفت. پس از انتشار خبر؛ جلساتی در تهران و تبریز بین مسئولین امر و نمایندگان شواری خلیفه گری تشکیل شد و با تلاش های میراث فرهنگی تخریب کلیسا با هدف ساختن مخزن آب به تعویق افتاد و برنامه ریزی برای نجات کلیسای دیر و جابجائی آن آغاز شد.

از آنجائی که زمان توقف سدسازی محدود بود؛ بنابراین فقط امکان جابجائی کلیسای دیر وجود داشت که خود کاری دشوار بود. تصمیم گرفته شد تا ساختمان کلیسای مریم مقدس دیر را به مکانی بالاتر در نزدیکی روستای بارون منتقل و و دوباره سازی شود. از نیمه دوم سال 1366 ش کار جابجائی شروع شد. کارشناسان قبل از شروع تخریب کلیسا؛ سنگ ها را با رنگ شماره گذاری کردند؛ سپس پیاده کردن بنا به صورت سنگ به سنگ؛ حمل آنها ششصد متر دورتر بر روی بلندی به ارتفاع 110 متر شروع شد

تصویر شماره 4 – مراحل تخریب کلیسای مریم مقدس

با شروع کار انتقال کلیسا؛ از آنجائی که امکان انتقال مابقی بناهای دیر وجود نداشت بنابراین اطراف آن کاوش باستانشناسی گردید که در نتیجه آثار مربوط به اطاق های راهبان و سایر اطاق های مرتبط با دیر؛ قبرستان دیر و تعدادی سکه؛ وسائل مختلف یافت شد که کلیه یافته ها به موزه شهر ارومیه منتقل شد.

مکان انتخاب شده برای دوباره سازی کلیسا بر روی بستر مسطح سنگی در مجاورت دریاچه سد بود که پس از پایان انتقال سنگ های کلیسا از داخل دره؛ احداث تونل های انحرافی آغاز شد و با اتمام کار سد از اوایل سال 1374 ش کار آبگیری سد شروع شد که در نتیجه باقی مانده دیر به زیر آب فرو رفت.

            از اوایل شهریور1367 ش کار دوبارسازی کلیسای دیر آغاز شد. در ابتدا سکوئی بتنی به شکل صخره ای که کلیسا در مکان اولیه بر روی آن قرار داشت ساخته شد سپس کار دوبارسازی طی سه ماه انجام شد. کسری سنگها و سنگ هائی که به دلایل شرایط جوی فرسوده شده بودند با سنگ های جدید جایگزین شدند با این تفاوت که رنگ سنگ های جدید روشن تر از رنگ سنگ های اصلی بنا برای مشخص کردن قدمت آنها می باشد

تصویر شماره 5 – مراحل دوباره سازی کلیسای مریم مقدس

            از آنجائی که از سنگ های سقف؛ ساق گنبد و گنبد فقط تعداد اندکی یافت شده بود بنابراین تمامی این قسمت ها با سنگ های جدید بنا شد. کلیسای مریم مقدس دزور دزور دارای پلان صلیبی شکل می باشد که از نوع کلیساهای گنبددار کوچک است که در مناطق مختلف ارمنستان وجود دارد. بنا از بیرون دارای ابعاد 5.20 در 7.20 متر است و با سنگ تراورتن خوش تراش به رنگ قهوه ای روشن ساخته شده است. تنها ورودی آن از سمت غربی می باشد که از بیرون دارای سقف جناغی بر روی دو ستون نما است. ساق گنبد 16 ضلعی است و دارای چهار نوگیر به سمت چهار جهت جغرافیائی می باشد. هر چند گنبد کلیسا کاملا ویران شده بود اما با یافتن تعدادی از سنگ های گنبد در حین کاوش های باستانشناسی؛ شکل آن مشخص شد و براساس آن؛ گنبد از بیرون به شکل بادبزنی بازسازی شد. بنا فاقد تزئینات می باشد و تزئینات بیرونی آن شامل قاب بندی ورودی و صلیب های حجاری شده بر دیوارها می باشد

تصویر شماره 6 – کلیسای مریم مقدس پس از دوباره سازی

هزینه دوباره سازی کلیسای مریم مقدس توسط واروژان و اوژنیک آراکلیان تقبل شد و کار دوباره سازی در سال 1380ش خاتمه یافت و در هفتم امردادماه همان سال توسط آرام اول جاثلیق کیلیکیه به عنوان کلیسای حواری ارمنستان تعمید شد.

پس از پایان کار در کنار کلیسا لوح سنگی از طرف سازمان میراث فرهنگی نصب شد و طی حکمی کلیسای مریم مقدس دزور دزور در تاریخ 7/7/1381 در فهرست آثار ملی به ثبت رساند و در سال 1386 ش نیز برای ثبت جهانی به سازمان یونسکو معرفی شد

تصویر شماره 7 – لوح سنگی در خصوص دوباره سازی کلیسای مریم مقدس