نویسنده: کارشناس و پژوهشگر اجتماعی سارا عباسی

می‌توان گفت که خوشنویسی هنر فرم دادن به نشانه‌هایی است که با دست نوشته می‌شوند و با چیدمان درست در کنار یکدیگر شکل می گیرد. در واقع سری مهارتها و فنونی که برای جایگذاری و نوشتن حروف استفاده می‌شوند به شیوه‌ای که در آنها تناسب، هماهنگی، ریتم، خلاقیت و همبستگی قابل مشاهده باشد را هنر خوشنویسی می‌گویند.  زیبا نوشتن تنها یک جنبه از جنبه‌های گوناگون این هنر است که اصول هندسی و نظام مندی فوق العاده‌ای در آن وجود دارد وطرفداران زیادی را در هر برهه زمانی به خود جلب کرده است. در حالت کلی خوشنویسی وجود تعادلی بی‌نظیر در میان تمامی اجزا و عناصر تشکیل دهنده خط است که این تعادلی منظم و خاص هم در محتوا دسده می‌شود و هم در قالب ،بدین معنا که هم محتوا هم فرم محتوا در خوشنویسی ارزشمند است.

بسیاری از نظریه‌پردازان هنری درمورد "هنر" بودن خوشنویسی اختلاف نظر دارند اما باید توجه داشت که برای درک و لذت بردن از ویژگی‌های بصری خوشنویسی باید این موضوع را در نظر بگیریم که فرد خوشنویس علاوه بر نگارش یک متن، سعی می‌کند اثری هنری و دارای ارزش زیبایی‌شناسانه خلق کند، پس به همین دلیل خوشنویسی با نگارش سادهٔ مطالب و یا حتی طراحی حروف و صفحه‌آرایی یکی نمی‌باشد. همچنین از آنجایی که این هنر جنبه‌ای سنتی درخود نیز دارد پس تا حدودی  از تایپوگرافی که بر ارزش‌های گرافیکی مدرن و کارهای چاپی تکیه می‌کند متمایز است.

خوشنویسی تقریبا در تمامی فرهنگ‌ها وجود دارد و از اهمیت زیادی برخوردار است اما در مشرق زمین و به‌ویژه در سرزمین‌های اسلامی و ایران این اهمیت دو چندان است و در میان هنرهای بصری، خوشنویسی همواره از مهم‌ترین‌ها بوده است. در سرزمین‌های شرق دورخوشنویسی به دلیل دارا بودن کیفیت‌ گرافیکی واندیشه‌نگار بودن جایگاهی برابر با نقاشی داشت و هردو با یک ابزار مشابه یعنی قلم تولید می‌شدند و از هنرهای درباری به شمار می‌رفتند. در سرزمیهن‌های خاورمیانه نیز با وجود قدمت زیاد این هنر در نقاط مختلف می‌توان گفت که ظهور اسلام و کتابت قرآن نقشی اساسی در رفیع شدن جایگاه خوشنویسی داشته است

 پیش از اسلام خطوط مختلفی از قبیل میخی و پهلوی و اوستایی در ایران متداول بوده است اما با پیدایی دین اسلام نیاکان ما الفبا و خطوط اسلامی را پذیرا شدند و جایگزین خطوط پیشین کردند. از آنجایی که قرآن مهم‌ترین و ارزشمندترین کتاب مسلمانان است پس می‌بایست که به بهترین شیوه نگارش شود و بدین ترتیب هنر خوشنویسی به شریف‌ترین و ممتازترین هنر اسلامی تبدیل شد. خوشنویسی اسلامی و بیش از آن خوشنویسی ایرانی مجموعه‌ای از عناصر است که با تعادل و هم‌بستگی در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. وجود تعادل بین کارایی و مورد مصرف بودن از یک طرف و پویایی تغییر اشکال آن از سویی دیگر موجب شده است که تعادل میان فرم و محتوا همراه با آراستگی و ملایمت در حد کمال اشکال متنوعی از این هنر را پدید آورد که قابل انعطاف دربرابر هرگونه تغییری باشند. در خوشنویسی اندازه هر حرف و نسبت آن با سایر حروف با دقت و محاسبات ظریفی تعیین شده است که درک چگونگی ایجاد و ابداع آن باعث می‌شود بیشتر به حیرت‌آور بودن آن پی ببریم.

خوشنویسی ایرانی  ایران و مناطق اطراف و تحت نفوذ ایران همانند کشورهای آسیای میانه، افغانستان و هندوستان به تدریج حول محور فرهنگ ایرانی شکل گرفت و پرورش یافت. در حالی که اکثر فعالیت‌های نگارشی و خوشنویسی در ایران صورت می‌گرفت، رفته رفته ایرانیان سبک و شیوه‌های خاص خود را در خوشنویسی پدید آوردند. هرچند این شیوه‌ها و قلم‌های ابداعی در سایر کشورهای اسلامی هم پرطرفدار هستند اما بیشترفعالیت‌ها به‌دست ایرانیان و خطاطان ایرانی صورت می‌گرفت. خوشنویسی ایرانی با عنوان «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» در شانزدهمین جلسه کمیته بین دولتی حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس به ثبت رسید.

شاید خالی از لطف نباشد که نگاهی به مشخصه‌ها و تاریخچه انواع خطوط نگاهی داشته باشیم

خط کوفی: خط کوفی از قدیمی ‌ترین انواع خط خوشنویسی است که تا امروز نیز از آن استفاده می‌شود و بیشترین کاربرد را در تزئین آثار تولیدی داشته است. در تعریف تخصصی این خط می‌توان اینگونه توصیف کرد که خط کوفی، خطی است که یک دانگ آن دور و پنج دانگ آن سطح می‌باشد. قران‌های اولیه با این خط  نگاشته شده‌اند و با ورود اسلام به ایران، خط کوفی جایگزین خط اوستایی و پهلوی شد

خط نسخ: این خط برگرفته از خط کوفی می‌باشد که ابوعلی محمدبن علی فارسی آن را پدید آورد. در تعریف تخصصی این خط، می‌توان گفت که خطی است که دو دانگ دور و چهاردانگ سطح دارد و ارتفاع کلمات آن زیاد نیست و یک کرسی دارد. این خط  به دلیل اینکه دیگر مشکلات خط کوفی در خواندن را نداشت به‌سرعت جایگزین آن در نگارش شد و از آن بیشترین استفاده را در نگارش قرآن کرده‌اند به‌شیوه‌ای که تابحال از هیچ خطی به اندازه خط نسخ نسخه‌های قران تهیه نشده است

خط ثلث: میان این خط و خط نسخ شباهت‌های زیادی دارند با این تفاوت که کلمات ارتفاع و پیچ و تاب خط ثلث بیشتر است. ممکن است چند کرسی نوشته شوند. خالق این خط  نیز ابوعلی محمدبن علی فارسی است که در کنار خط نسخ و ثلث خط‌های ریحان، محقق، توقیع و رقاع را نیز تولید کرده است. این خط دو دانگ دور و چهاردانگ سطح دارد

خط محقق: محقق یکی دیگر از انواع خط خوشنویسی است که کلمات بزرگ و فاصله‌های منظم، ساده و یکدست دارد و در قرآن کریم، کتابت متون ارزشمند، خلق آثار هنری، کتبیه‌ها استفاده می‌شود. در تعریف تخصصی ، حق محقق خطی است که یک دانگ و نیم دور و چهاردانگ سطح دارد

خط تعلیق: تعلیق یک خط خوشنویسی فارسی و ایرانی است که از تلفیق دو خط توقیع و رقاع و سایر خطوط پیش از آن به‌دست آمده است. خط تعلیق یکی از انواع خط کاملا ایرانی است زیرا در نگارش آن ازعلامت‌های فتحه، کسره و ضمه استفاده نمی‌شود. کلمات و اجزای حروف در خط تعلیق متصل و درهم رفته است، واژه ها و کلمات در این نوع خوشنویسی یکنواخت نیستند، گاهی درشت و گاهی ریز نوشته میشوند در تعریف تخصصی این خط گفته می‌شود که تعلیق دارای دوایر زیاد و حروف مدور است، و قابلیت‌های زیادی در ارائه ترکیب‌های متنوع و گوناگون دارد

خط نستعلیق:نستعلیق یکی از شیوه‌های خوشنویسی فارسی است که بعد از خط تعلیق و ترکیب آن با خط نسخ رواج یافت و به دومین خط خوشنویسی ایرانیان تبدیل شد. از علل پیدایش این خط می‌توان به نیاز به تندنویسی و راحت نویسی در امورمنشی‌گری و علاوه بر آن ذوق و نبوغ ایرانی اشاره کرد. از اوایل قرن نهم هجری به بعد، بیشتر نگارش‌های کتاب‌های ایرانیان با خط نستعلیق بوده است. بیشترین کاربرد این خط را می‌توان در نگارش کتاب های عادی، ادبی، اشعار و متون غیرمذهبی مشاهده کرد. علاوه براین کتبیه‌های زیادی به خط نستعلیق موجود است که زبان فارسی و موضوعی غیرمذهبی دارند. با این حال نستعلیق هیچوقت به جایگاه خطوط  ثلث و کافی در کتیبه نویسی برسد.

علاوه بر خطوط  نام برده خط‌های دیگری نیز وجود دارند که تمامی آنها جزئی از میراث فرهنگی ما هستند که باید در نگهداری از آن کوشا باشیم و برای حفظ  و نگهداری آن تلاش کنیم زیرا این خط  بیانگر پیشینه تاریخی ما است، امروزه توجه عموم به خوشنویسی بیش از پیش شده است و قشر جوان علاقه زیادی به آن نشان داده‌اند.