آن‌چه که ما درباره زبان آذری می‌دانیم که شاید آن را می‌باید زبان آذربایجانیان نامید (به این تعبیر لغت آذربایجان در نوشته‌های بیرونی برمی‌خوریم.)⁸ ، می‌توان خلاصه‌های زیرین را برآورد:

۱ـ در دوران مولفان عرب، در آذربایجان بـا زبان آذری صحبت می‌کردند.

۲ـ که آن بدون شک زبانی ایرانی بوده است، چون که مولفان عرب آن را برابر دری و پهلوی گاهگاه به نام فارسی یاد می‌کنند و آن را جدا از زبان‌های دیگر قفقاز به شمار می‌آورند.

۳ـ که آذری زبان فارسی امروزی نیست.⁹ تحقیق‌هایی که مولفان معروف در زبان آذری کرده‌اند، ‌حاکی از آن است که این زبان متعلق به گروه زبان‌های شرق و غرب ایـران است و آن به زبان تالشی نزدیک بوده.¹⁰ زبان تالشی ویژگی‌های اساسی صورتی زبان مادها را در خود نگاه داشته است.

نام آذربایجان تـا زمانی نه چندان دور در ردیف نام‌هایی قرار می‌گرفت که هیچ‌گونه اختلاف نظری درباره آن وجود نداشت. اما در ده سال اخیر در جمهوری آذربایجان برای آن‌که معنایی تازه به این مفهوم بدهند، کوشش‌های فراوان به خرج داده می‌شود. این تجدیدنظر، بارها نه از جانب متخصصان بلکه از سوی کسانی که از دانش به دوراند و تخصصی در این زمینه ندارند، ابراز می‌شود.

این قبیل مردمان به کارهای غیر علمی دست می‌زنند و چنین گمان می‌دارند که بـا سخن‌پردازی‌های دور از حقیقت، می‌توانند مسایل علمی را حل وفصل کنند! جریان را کاملا ساده کرده و بدون هیچ آگاهی از تحلیل ریشه‌شناسی و بی‌آن‌که خویش را به دانش زبان‌شناسی مجهز کنند، بـا تمامی نیرو، کوشش می‌کنند که وجود ترکان را در سرزمین‌ ما باستانی بنمایانند و در تحلیل خود نام آذربایجان را به کار می‌گیرند!

«دلایل» بی‌‌بنیاد، ایجاد می‌شود و تمامی کوشش‌ها برای این انجام می‌یابد که برای آذربایجان که بالاتر به آن اشاره کردیم، کلمه‌های شبیه از زبان‌های ترکی پیدا بکنند. بـا استفاده از «فال قهوه» و توضیح ریشه‌شناسی می‌خواهند که این عقیده را ثابت کنند که نام آذربایجان، ریشه ترکی دارد!

می‌توان بـا تمامی مسئولیت اظهار نمود که مولفانی که ریشه مـردم آذربایجان را ترکی می‌دانند، تحمل هیچ‌گونه انتقاد را ندارند. چون که این عقیده، اساس علمی ندارد! و بـا هیچ اصل علمی نمی‌توان گفته‌های آن‌ها را تصدیق کرد و ممکن نیست که گفته‌هایی را که هیچ پایه و اساس قانونمند ندارند، در ردیف کار علمی و تحقیقی جای داد. آن‌هایی که این را درنظر می‌گیرند و می‌کوشند، از اصولی واهی در علم استفاده نمایند، هنوز از سده گذشته مورد تمسخر و خنده قرار دارند.

نه تنها مفهوم بلکه زبان آتورپاتکان نیز ایرانی بود. زبان دین زرتشت ایرانی بود و تقریبا تمامی اصطلاحات اجتماعی، اقتصاد، سیاسی و فرهنگی همه ایرانی بودند و در این باره وضعیت دوران ساسانیان شهادت می‌دهد.