اسکندر مقدونی که از چهار سال قبل به آسیای صغیر یورش آورده بود و به پیروزیهای چشمگیر بسیاری دست یازیده بود، پس از تسخیر بخش غربی امپراتوری هخامنشی و مصر، سرانجام در سال ۳۳۱ ق.م در نبرد ، گوگامل، در نزدیکی شهر «اربل» بر داریوش سوم غلبه کرد و این آخرین امپراتور هخامنشی کشته شد. اسکندر پیشروی رزمی خود را به سوی آسیای میانه ادامه داد و سپس تا مرزهای هندوستان تاخت و همه ی قلمرو امپراتوری هخامنشی را تسخیر کرد. بدین سان قلمرو پهناور اسکندر مقدونی به وجود آمد.

 

دوره سیصد ساله پس از یورش های پیروزمندانه اسکندر در تاریخ کشورهای شرق نزدیک به دوران هلنیسم معروف است. چرا که یکی از مهمترین ویژگی های این دوره آن بود که گسترش وسیع تمدن یونان مایه همکاری و هماهنگی سودمند آن با فرهنگ هزاران ساله محلی شد. این امر هم باعث تسریع پیشرفت مناسبات اقتصادی ، اجتماعی کشورهای شرق باستان گردید و هم سبب خلق فرهنگی غنی شد که فرهنگ هلنیستی نامیده می شود.

 

پس از برچیده شدن امپراتوری هخامنشی ، بخشی از ارمنستان که هایک کوچک نامیده می شد و شامل قلمرو پیشین و «هایاسا» ها می گردید ، در شمار مناطق تحت حکومت اسکندر وارد شد ، لیکن ارمنستان مرکزی با هایک بزرگ از تسلط وی به دور ماند و به مثابه یک پادشاهی مستقل بر پا ایستاد و در آن ، آخرین ساتراپ هخامنشی که در جنگ «گوگامل» نیز از سوی داریوش سوم شرکت کرده بود ، یعنی «یرواند» بر تخت نشست.

 

شاهان «یرواند»ی ارمنی سنتهای دیرین حکومتی در ارمنستان را با خود داشتند. آنها از اخلاف سلسله پادشاهی باستانی در قرن ششم قبل از میلاد بودند و از این طریق به حکومت پیشین یعنی اورارتوها و اتحادیه قبیله ای به آستانه حکومت «ارمه» رسیده مربوط می شدند و دارای تجارب فراوانی در امر کشورداری بودند. آنها همچنین از خویشاوندان طایفه هخامنشی به حساب می آمدند. زیرا یکی از «یرواند» ها داماد شاه پارس شده بود. همه این عوامل مواضع پادشاهی ارمنستان را در میان حکومت های نو پای هلنیستی ، مستحکم تر می کردند.

 

امپراتوری پرعظمت اسکندر عمر درازی نکرد. پس از مرگ امپراتور (۳۲۳ ق.م) سرداران پیروزمند او از میراث به دست آمده یک سری حکومت برای خود ترتیب دادند که از آن میان سه حکومت بزرگ طی زمان شکل گرفتند: حکومت بطلمیوس در مصر ، حکومت اعقاب آنتیکونوس در مقدونیه و یونان و حکومت سلوکوس که به سلوکیان معروف شد، در آسیای پیشین. حکومت سلوکیان در میان این سه حکومت از بقیه گسترده تر بود و تقریبا کلیه سرزمین های فتح شده از سوی اسکندر در آسیا را در بر می گرفت و خطر بزرگی بود برای کشورهای شمالی آسیای نزدیک که حکومت های کوچک تری داشتند. هایک بزرگ یعنی ارمنستان ، آترپاتاکان (استان آذربایجان) ، ایبریا (گرجستان امروزی) ، کپدکیه ، پرگام، هایک کوچک و غیره از جمله این حکومت های کوچک بودند. در نیمه دوم قرن سوم قبل از میلاد ایبریا و آترپاتاکان در اوج اقتدار خود بودند. ارمنستان که بین این دو حکومت و حکومت سلوکیان قرار گرفته بود ، در شمال و دشتهای حاشیه رود ارس ، پیوسته قلمرواش نقصان می یافت. اقتدار آترپاتاکان سلوکیان را خشمگین میکرد. به ویژه آنکه ساتراپ های شورشی سلوکی در آترپاتاکان پناهگاه مناسبی می جستند.

 

آنتیوکوس سوم معروف به آنتیوکوس کبیر (۱۸۷-۲۲۴ ق. م) پس از سرکوب شورش ساتراپ ها، به آترپاتاکان لشکر کشی کرد و شاه آن یعنی «آرتابازان» را مغلوب کرد. در سال ۲۱۲ ق. م آنتیوکوس سوم دست به یک سلسله عملیات جنگی زد و پس از سرکوب پارتها، به آسیای میانه رسید و از فراز هندوکش، در هندوستان فرود آمد. آنتیوکوس که از فتوح شرقی خود به هیجان آمده بود آماده دست زدن به یورشهای خود در غرب می شد که هدف آن استیلا بر حکومت های مستقل آسیای صغیر و قدم نهادن به اروپا بود. برای امن کردن پشت جبهه، او تصمیم به اشغال ارمنستان گرفت. بزودی ارمنستان هایک بزرگ» را اشغال کرد و آخرین «یرواند» را به قتل رساند، و بر سراسر ارمنستان کوچک و بزرگ (هایک کوچک و هایک بزرگ) مسلط شد و در آنها ساتراپ هایی بر گمارد. آنتیوکوس در سال ۱۹۲ ق.م به روم حمله ور شد، لیکن ارزیابی او از قدرت دولت مقتدر شده روم آن زمان نادرست بود و با ناکامی مواجه گردید. روم پس از این پیروزی دست به ضد حمله زد و در سال ۱۹۰ ق. م سپاه آنیتوکوس را منهدم کرد و او را با طعم شکست آشنا کرد. پیروزی روم پر سلوکیان باعث استقلال سرزمین های تحت سلطه سلوکیان، از جمله ارمنستان کوچک و بزرگ گردید و در هر یک از آنها شاهان محلی قد علم کردند