شاهن هوسپیان

در سالهاي بین 885 الی 1045 میلادي خاندان باگرادونیاتس بر ارمنستان حکومت می کرد که از این خاندان تاکنون سکه اي به دست نیامده است زیرا هر چند ارمنستان در این دوره کشوري مستقل بود اما آنها براي انجام امور اقتصادي از سکه هاي خلفاي عباسی و بخصوص امپراطوري بیزانس استفاده میکردند؛ همچنانکه از ابتداي قرن دهم میلادي تا زمان تسلط سلجوقیان بر منطقۀ آسیاي صغیر؛ بیشترین سکه هاي متداول براي انجام امور اقتصادي در غرب آسیا،  سکه هاي برنزي بیزانسی بوده است. در این میان پادشاهان خاندان کئوریکیان که شاخهاي از خاندان باگرادونیاتس و هم دورة ها آن بودند، اقدام به ضرب سکه کردهاند که طی این مقاله آنها را بررسی میکنیم . در سال 966م آشوت دوم پادشاه ارمنستان از خاندان باگرادونیاتس؛ سمبات پسر بزرگ خود را هب عنوان ولیعهد و گورگن، پسر کوچکتر را بهعنوان حاکم منطقه شمال ارمنستان تعیین میکند. پس از فوت آشوت در سال 977، م ولیعهد با نام سمبات دوم به پادشاهی ارمنستان میرسد. در سال 981م گورگن حاکم شمال ارمنستان، ادعاي پادشاهی ارمنستان را کرده و برعلیه برادر میشورد که با مذاکرات انجام شده سمبات؛ پادشاهی گورگن بر منطقه شمال ارمنستان شامل ؛ دزوراگت مناطق تاشیر و کاخت را به رسمیت میشناسد و از آنجائیکه سمبات وارثی نداشت و گورگن جانشین وي می شد، بنابراین او نیز از ادعاي پادشاهی بر کل ارمنستان منصرف شد. نام گورگن برحسب تلفظ مردم منطقه به صورت گوریگه یا کئوریکه میباشد که  این نام در چلیپاسنگی در روستاي کورتان  ارمنستان ثبت شده است. هرچند او از خاندان باگرادونیاتس میباشد اما برحسب این نام؛ خاندان او را با نام کئوریکیان میشناسند . پس از فوت سمبات برادر دیگرش؛ گاگیک پادشاه ارمنستان میشود که گورگن بر روي این موضوع چشم میپوشد اما پسرش داوید که پس از فوت پدر در سال 996م حاکم منطقه میشود، مدعی پادشاهی ارمنستان شده و بر عموي خود میشورد که در جنگ شکست میخورد اما با وساطت جاثلیق، صلح برقرار شده و پس از مدتی مجدداً حاکم منطقۀ خود میگردد.

هرچند پس از سقوط پادشاهی باگرادونیاتس توسط امپراطوري بیزانس در سال 1045م؛ رسماً خاندان کئوریکیان وارث پادشاهی ارمنستان شد اما آنها قادر به رویاروئی با امپراتوري بیزانس نبودند و توانستند فقط منطقه تحت کنترل خود را تا حملات سلجوقیان حفظ کنند . پس از فوت داوید، سرزمینش بین دو پسرش تقسیم شد. منطقه تاشیر و دزوراگت به پسر بزرگش گورگن که با نام کئوریکه دوم معروف است و منطقه کاخت به پسر کوچکترش گاگیک رسید . حکومت کئوریکه دوم همزمان بود با آغاز حملات سلجوقیان بر ارمنستان، که او با امید دریافت کمک نظامی از امپراتوري بیزانس براي بیرون راندن سلجوقیان از ارمنستان با آن امپراتوري همکاري میکرد . امپراتور کنستانتین دوکاس به خاطر همپیمانی کئوریکه دوم به او لقب کئوراباغاد میدهد که به درباریان آن امپراتوري اعطا میشد؛ هر چند کئوریکه خود را پادشاه کل ارمنستان میدانست اما با امید دریافت کمک نظامی این سمت را قبول میکند.

 

کئوریکه دوم در دوران حکومت خود اقدام به ضرب سکه از جنس برنز تحت تاثیر سکهه اي بیزانس کرد که این سکه ها بسیار کمیاب میباشند. سکه ها سه الی هشت گرم وزن و 34 میلیمتر قطر دارند. بر روي سکه تصویر حضرت مسیح از رو به رو درحالیکه دور سرش هاله اي قرار دارد و دست راستش را براي تبرك بلند کرده و در دست چپش کتاب مقدس قرار دارد، نقش شده است. در دو سمت تصویر حروف ارمنی ՔՍ-ՅՍ نوشته شده که مخفف "هیسوس کریستوس" به معنی عیسی مسیح میباشد. در پشت سکه در پنج سطر نوشته زیر به زبان ارمنی قرار دارد

 

 : + ՏՐ ՈԳ | ՆԷ ԿՈՐԻԿ | ԷԻ ԿՈՐԱ | ՊԱՂԱ | ՏԻՆ

 ترجمه این نوشته عبارت از: "خدایا کئوریکه کئوراباغاد را یاري کن" میباشد. سکه در ضرب شده است. هر چند کئوریکه خود را پادشاه میدانست اما براي  پایتختش، شهر لوري خوشایند امپراتوري بیزانس از سمت اعطا شده به وي در سکه هاي خود استفاده کرده است.

 

لازم به ذکر است که سکه کئوریکه دوم اولین سکه حاکمان ارمنستان میباشد که بر روي آن از خط ارمنی استفاده شده است؛ زیرا پادشاهان قبلی ارمنستان زبان یونانی را بر روي سکه هاي خود بکار گرفته اند که این نوع سکه ها را در آینده مورد بررسی قرار خواهیم داد . اما علت اینکه او برخلاف قوانین کلیساي ارمنستان تصویر حضرت مسیح را بر روي سکه هاي خود نقش کرده است چیست؟

به تصویر کشیدن چهره حضرت مسیح در مذاهب مسیحیت تعبیر و تفسیرهاي مختلفی داشته است. در کلیساي ارمنستان، براي نشان دادن آن حضرت از نماد استفاده شده است که این  امپراتور بیزانس موضوع در کلیساي بیزانس نیز رعایت میگردیده تا اینکه یوستیانوس دوم براي نشان دادن این که حکومتش تحت حمایت خداوند میباشد براي اولین بار بر روي سکه هاي طلا، تصویر حضرت مسیح را از روبرو ضرب کرد . در دوره هاي بعد تصویر حضرت مسیح تغییراتی یافت به طوريکه با دست راست تبرك کرده و کتاب مقدس را در دست چپ دارد . تا زمان حکومت امپراتور ژان یکم تزیمیسکس تصویر حضرت مسیح بر روي سکه هاي طلا ضرب میشد، اما در زمان او بر روي تعدادي از سکه هاي برنزي نیز ضرب شد . در دورة امپراتوري باسیلیوس دوم به علت کمبود طلا و نقره، سکهها بیشتر از جنس برنز ضرب میشدند و با هدف با ارزش نشان دادن سکه هاي برنزي از تصویر حضرت مسیح بر روي این نوع سکه ها استفاده گردید.

 

کئوریکه دوم نیز براي نشان دادن حقانیت پادشاهی خود از باسیلیوس دوم پیروي کرده و  سکه هاي خود را شبیه سکه هاي آن امپراتور که در شهر آنی ضرب گردیده بودند، ضرب کرده و بر روي سکه تصویر حضرت مسیح را نقش کرده است .

پس از شکست امپراتوري بیزانس از سلجوقیان، وضعیت منطقه تغییر کرد و کئوریکه دوم براي حفظ حکومتش به دیدار ملکشاه سلجوقی در خراسان رفت و ملکشاه نیز او را به عنوان حاکم منطقۀ خودش منصوب کرد

. گاگیک، پسر دوم داوید که پادشاهی کاخت را تشکیل داده بود نیز از ملکشاه سلجوقی اعلام فرمانبرداري کرده و جانشینانش تا قرن دوازده میلادي حاکمان منطقه باقی ماندند که در نهایت به دست پادشاهان گرجستان به حکومت این خاندان در کاخت پایان داده شد.

از گاگیک، پادشاه کاخت که به زبان عربی جاجیق نامیده شده است یک سکه در منطقه شمال کشور آذربایجان از جنس مس که داراي وزن 60.2 گرم و قطر 18 میلیمتر میباشد، هب دست آمده است. نوشته روي سکه عربی میباشد و میتوان جمله "الملک العادل | ابولفضل جاجیق | بن داود قرقی ملک" را بر روي آن خواند . در پشت سکه تصویر دو نفر بهصورت ایستاده میباشند که یکی حلقه نور دور سر دارد و تاج بر سر فرد ایستاده در کنارش میگذارد.

هرچند تحت تاثیر سلجوقیان نوشته روي سکه عربی میباشد، اما تصویر پشت سکه اقتباسی از تصویر پشت سکۀ طلاي امپراتور رومانوس سوم آرگیروس میباشد که در آن مریم مقدس  تاج بر سر امپراتور بیزانس میگذارد .

 گاگیک نیز با استفاده از تصویر حضرت مریم بر روي سکه هایش درحالیکه تاج بر سرش می گذارد همان سیاست کئوریکه دوم براي نشان دادن حقانیتش بر پادشاهی منطقه کاخت را نشان داده است.

پس از فوت کئوریکه دوم در سال 1089م پسرش داوید دوم پادشاه منطقه تاشیر و دزوراکت گردید . سکها ي از او در شمال کشور آذربایجان پیدا شده است که از جنس مس میباشد و داراي یک گرم وزن و 16 میلیمتر قطر میباشد. بر روي سکه نوشته به زبان عربی میباشد که به علت سائیدگی امکان خواندن تمامی جملات وجود ندارد و فقط جمله "| داود قرقی | ملکشاه| و ....." را میتوان خواند. این سکه مربوط به داوید دوم میباشد که نام ملکشاه سلجوقی نیز در آن ذکر شده است. سکه احتمالاً در قلعه مازنابرد در 30 کیلومتري شهر گنجه امروزي که از قلعه هاي مستحکم پادشاهی کئوریکیان بود، ضرب شده است . هرچند تاکنون سکه هاي بسیار کمی از خاندان کئوریکیان به دست آمده است، اما امید است با کاوش هاي باستانشناسی در مناطق شمال کشورهاي ارمنستان و آذربایجان و جنوب گرجستان، سکه هاي بیشتري یافت شود .