فرهنگ مادی و معنوی ارمنی برپایه فرهنگ قبابل و طوایف از دیرباز ساکن در سرزمین کوهستانی ارمنستان رشد و تکامل یافته است. لذا در تکوین و رشد این فرهنگ نقش فرهنگ غنی اورارتوها نقشی بسزا و بزرگ است. اطلاعات موجود از فرهنگ معنوی دوران اورارتویی بسیار ناچیز و نارساست و به برخی سنگنوشته ها و اشاره های جزئی در آثار مورخان و دبیران درباری محدود می شود. لیکن همین اندک آگاهی ها نیز خود بیانگر غنای فرهنگ اورارتویی است. نشانه های تأثیر فرهنگ و فولکلور اورارتوئی در اساطیر ارمنی نیز به چشم میخورد. به عنوان مثال، جنگ های طولانی بین اورارتوها و آشوری ها که در زندگی مردمان ساکن در آسیای نزدیک نقش تعیین کننده ای ایفا کرده است، مایه خلق قهرمان اسطوره ای از سوی ملت ارمنی به نام هایک شده است که با بعل (در زبان ارمنی «بل» تلفظ میشود خدای اساطیری آشوری – بابلی به جنگ بر می خیزد و ملت ارمنی را از ظلم بعل رهایی بخشیده به کوهستان های ارمنستان رهنمون میگردد. احتمالاً یک چنین اسطوره ای در زمان اورارتوها وجود داشته که بعدها با فرهنگ اساطیر مردم ارمنی در هم آمیخته و به مرور زمان شکل یک اسطوره ارمنی را به خود گرفته است.

داستان آرام و افسانه آرای زیبا و شامیرام (سمیرامیس) که پیرامون هر یک از آنها به موقع خود سخن خواهد رفت، نیز از همین دست است.

فرهنگ معنوی اورارتوها نیز مانند فرهنگ بسیاری از اقوام و ملل اولیه، به دلیل فقدان زبان نوشتاری منسجم، در طی قرون متمادی در غبار تاریخ محو و کمرنگ شده و نشانه های چندانی از آن به نسل های امروز نرسیده است.

در استاد به دست آمده سایه روشنی از اساطیر و افسانه ها و باورهای فولکلوریک باستانی ارمنی دیده می شود که در رأس آنها هایک قرار دارد و به نام وی ارمنیان معاصر خود را های می نامند و خویش را از تبار او می دانند. (این نام ملی به قبیله هایاسا نیز نسبت داده می شود) هایک در باورهای اساطیری – افسانه ای ارمنیان، کمانداری غول پیکر و شکارچی ماهری معرفی شده که در آسمان مجموعه ستارگانی به نام خود داشته است. آرا در اساطیر ارمنی طبیعت میرنده و دیگر بار رستاخیز کننده و به تعبیری دیگر خدای سمبل زندگی و رویندگی بوده است. علاوه بر اینها در اساطیر ارمنی خدائی به نام دورک پرستیده می شده که ریشه ختی داشته است. آستقیک الهه عشق و باروری بوده که بعدها این صفات به آناهید نیز تعلق گرفته است. جز این ها خدایان اساطیری دیگری نیز بوده اند که در بخش اساطیر از آنها سخن خواهد رفت.

زبان ارمنی که خود یکی از عرصه های فرهنگ معنوی است بسیاری از اسامی خاص و مکان ها و اصطلاحات و واژگان اورارتویی – خورری را همچنان در خود حفظ کرده است. در زبان ارمنی عناصر قابل توجهی از زبان های «ختی» (سنی ئی، لوویائی، ختی – هیروگلیف، پالائی) و نیز آشوری وجود دارد که ثمره روابط طولانی با این اقوام و ملت ها بوده است.

آثار و استاد به جا مانده از فرهنگ معنوی پیش از مسیحیت ارمنی نیز اندک است اما بر پایه همین شواهد اندک نیز می توان تصویری کلی از دین باستانی ارمنی، ادبیات مردمی فولکلوریک و دیگر عرصه های فرهنگ معنوی به دست داد. پانتئون باستانی خدایان ارمنی به سبب ارتباط با عناصر پانتئون ایرانی، برخی تغییرات چشمگیر حاصل کرده است.

در رأس پانتئون آرامازد پدر خدایان قرار دارد. آرامازد در واقع همان اهورامزدا است. در پی او خدایان دیگر با صفات خاص خود قرار میگیرند که برجسته ترین آنها واهاگن خدای جنگ و رعد و آذرخش و پیروزی و خدای کشنده اژدها و آناهید الهه پشتیبان زمین، هستند. مهر و تیر در اعصار مختلف خدایان آفتاب بوده اند. تیرهمچنین خدای دانائی و حکمت دبیری نیز بوده است. نانه و آستقیک الهه عشق از دیگر خدایان عمده بوده اند. شایان ذکر است که شباهت خدایان پانتئون ارمنی با خدایان باستانی ایرانی تنها در اسامی آنها است و در القاب و صفات و نقش هر یک از خدایان در پانتئون، شباهت هایی دیده نمی شود. مثلاً «اهورامزدا» از لحاظ هویت اساطیری با «آرامازد» وجه تشابهی ندارد. یا «واهاگن» که یک نام اوستائی است و در پهلوی اشکانی به صورت «ورهران» و «وراهران» و در زبان پهلوی به شکل «وهران» و در فارسی معاصر به صورت «بهرام» آمده است. در اساطیر ایران باستان نام ایزد پیروزی بوده است.

جالب توجه آن که با پیدایش پانتئون جدید خدایان قدیمی نه تنها از بین نرفتند بلکه جای خود را در میان خدایان جدید حفظ کردند و حتی برخی از آنان به هیأت جسم درآمده و به شخصیت های قهرمان تاریخی ملی نیز بدل شدند. مانند «هایک» و«آرای زیبا» و«دورک»، که «هایک» و«آرا» به کسوت رهبران و رؤسای قوم ارمنی درآمدند و «دورک» جد یکی از طوایف ناخاراری ارمنستان گردید. از خدایان جدید «واهاگن» در ابتدا به صورت موجود انسانی مجسم شد لیک بعدها در رده خدایان جای گرفت.

دوران هلنیستی نیز پاره ای نشان های خود را بر پانتئون ارمنی برجا نهاده است. همچنانکه در دیگر کشورهای شرقی همسایه ارمنستان نیز چنین پدیده ای مشاهده می شود. بدینگونه خدایان ارمنی با خدایان یونانی دارای ویژگی های مشابه خود، یکی شده اند. مثلاً آرامازد با زئوس و واها گن با هراکلس (هرکول)، آناهید با آتناس، تیر و مهر با آپولون یا هلیوس، آستقیک با آفرودیت یا ونوس و ...

در ارمنستان باستان افزون بر پرستش خدایان گوناگون و پدیده ها و عناصر طبیعی، کیش پرستش سلسله های شاهی نیز جای ویژه خود را داشته است و شاه حاکم در عین حال هیأت جسمانی یک خدای خاص تصور می شده است. چنین کیش پرستشی تقریباً در میان تمام ملل باستانی مرسوم بوده است. همچنانکه در میان عیلامیان نیز پرستش خاندان شاهی مرسوم بود و شاه شاهان که عنوان «سوکل ماه» را بر خود می نهاد مقامی بالاتر از شاه داشت و به عنوان پیامبر و نماینده «ایزد ماه» در روی زمین، ازسوی مردم پرستیده می شد.

هرچه از سپیده دم تاریخ ملت ارمنی دورتر می شویم و به قرن های بعد می رسیم دانسته ها بیشتر می شود و خطوط اصلی ترسیم کننده فرهنگ معنوی مشخص تر می گردد. در دوران هلنیستی به واسطه آن که راه بزرگ تجاری زمان که به جاده شاهی معروف بود از بخشی از سرزمین ارمنستان باستان یعنی تسوپک گذر می کرد و آن را با هندوستان و باکتریا (بلخ) و همدان مادها، میاندورود و سرزمین های واقع در سواحل دریای سیاه سلوکیه و خود دریای سیاه مرتبط می کرد، این کشور در موقعیتی قرار داشت که می توانست در رده نخستین کشورهای دارای فرهنگ هلنیستی در آید.

 

زنجیره کاروانهای تجاری حامل کالا از شرق، مدام از طریق بخش غربی ارمنستان به سوی دریای سیاه و بالعکس، در تردد بودند. به دلیل این روابط تجاری ارمنستان با پایتخت ماد (همدان)، بابل و مراکز تجاری میاندورود واقع در قلمرو سلوکیه باستانی ترین شهرهای ارمنستان مانند «آرشاماشاد» و «کارکاتیوکرت» ساخته شدند و در قرن سوم پیش از میلاد به عنوان مراکز عمده تجاری ارمنستان و نیز مراکز فرهنگی ارمنی در دوران هلنیسم نقش چشمگیر و فعالی ایفا کردند. درهمین مراکز فرهنگی بود که برپايه خود ويژه فرهنگی فرهنگ ارمنی هلنیستی پا گرفت و سپس به سایر نقاط ارمنستان راه یافت. ارمنستان در قرنهای دوم و اول پیش از میلاد به عالی ترین درجه فرهنگ هلنیستی می رسد و این فرهنگ به شیوۀ خود مستقل ملی رشد مییابد و به فرهنگ و ایدئولوژی طبقات حاکم بدل می گردد. زبان رسمی ارمنستان هلنیستی زبان یونانی آن عصر بود که «کوینه» نامیده می شود. امور دولتی – دیوانی با این زبان صورت می گرفت و در دربار و خانواده های اشرافی به این زبان تکلم و کتابت می شد. خلاقیت های ادبی نیز با همین زبان به رشته تحریر در می آمد. به موازات خط یونانی، خط آرامی نیز که در دوران هلنیستی جایش را به خط یونانی داده بود همچنان به موجودیت خود ادامه می داد. خط آرامی از زمان «آرتاشس اول» شاه ارمنی در ارمستان متداول شده بود و راهبان معابد امور دفتری خود را با آن انجام می دادند و سالنامه ها و کتاب های مخصوص معابد را با این خط تدوین می کردند. پس از رسمیت یافتن زبان و خط یونانی در دوران هلنیستی، راهب ها و بزرگان معابد سعی درحفظ خط و حروف آرامی کردند و لذا این خط تنها در معابد به موجودیت خود ادامه داد.

نمونه های اندک اما قابل توجهی از ادبیات شفاهی و فولکلور سده های پیش از میلاد ملت ارمنی در متون تاریخی و دستنوشته های قدیمی حفظ شده است که از حیث مضمون عمدتاً به دو بخش «افسانه آمیز» و «تاریخی» تقسیم می شوند اساطیر ارمنی بر خلاف اساطیر یونان باستان که توسط هومر در ایلیاد و ادیسه و یا هسیودوس در تئوگونیا گردآوری شده، به کتابت در نیامده و محفوظ نمانده است. زیرا میتولوژی به مثابه عقاید کهن شرک آمیز از سوی پرچمداران عقیده نو، یعنی مسیحیت، به شدت سرکوب شده و محو و نابود گردیده است. تنها یک شعر که مربوط به اساطیر است و زاده شدن واهاگن یکی از خدایان را تصویر می کند بعدها در قرن پنجم میلادی توسط موسس خورناتسی (موسی خورنی پدر تاریخ نویسی ارمنی) در معروف ترین اثر وی یعنی تاریخ ارمنستان نگاشته شده است.

بیشترین قسمت ادبیات شفاهی و فولکلور ملت ارمنی در دوران یاد شده دارای مضامین تاریخی است که مردم در آن به شرح مبارزات خود برای تأمین استقلال ملی می پردازند و درباره نخستین شاهان ارمنی با در هم آمیختن افسانه و واقعیت سخن می گویند. نمونه های این بخش از ادبیات شفاهی را نیز عمدتاً موسس خورناتسی در تاریخ ارمنستان خود گرد آورده است.

ملت ارمنی در دوران هلنیسم به موازات خلق فرهنگ و اساطیر خود ویژه ملی برخی خدایان یونان باستان را نیز به عاریت گرفته و ضمن از آن خود کردن آنها این خدایان را نیز در کنار خدایان ارمنی پرستیده است. «آپولون» و «هفستوس» و «آرتمیس» از جمله این خدایان عاریتی هستند. تندیس های این خدایان در معابد داخل شهر و بر سر جاده ها در خارج از شهر برپا شده است. در آثاری که به تحقیق در زمینه اساطیر ارمنی می پردازند عمدتاً درباره هشت نه خدای اساطیری ارمنستان پیش از مسیحیت اطلاعاتی به دست داده می شود.

 

ادامه دارد...