نویسنده : شاهن هوسپیان 

ارمنیان در کشور گرجستان امروزی با دو وضعیت بومی و مهاجر سکونت داشته و دارند. در مناطق جنوبی؛ جنوب شرقی و جنوب غربی به صورت بومی و در سایر مناطق آن کشور به صورت مهاجراند و در دوره های مختلف تاریخ؛ بخصوص در سده های وسطا بیشترین و بزرگ ترین مهاجرنشین های ارمنیان در کشورهای همسایه ارمنستان؛ در کشور گرجستان شکل گرفته است. ارمنیان در کلیه سکونتگاه های خود در آن کشور اقدام به ساختن بناهای بسیاری با کاربردهای مختلف کرده اند که طی سری مقالات با نام "میراث فرهنگی ارمنیان در گرجستان" به طور خلاصه سعی در معرفی تعدادی از این بناها خواهیم کرد.

            در امتداد خیابان گامساخوردیا شهر تفلیس؛ در ساحل سمت راست رودخانه کورا و در مجاورت کلیسای جامع سیون مقدس؛ موزه تاریخ گرجستان قرار دارد که در بین عامه مردم؛ با نام کاروانسرای آرزرونی معروف است؛ اما شباهتی به کاروانسراهای آن دوره ندارد و در واقع مجموعه ای از مسافرخانه؛ تعداد بسیاری مغازه؛ انبارهای کالا و سالن های غذا خوری می باشد که چیزی شبیه مجتمع های تجاری امروزی بوده است.

کاروانسرای آرزرونی در ساحل رود در سده 19م

همانطوری که در عکس مشخص می باشد؛ در گذشته به علت بالا بودن آب رودخانه کورا که از وسط شهر تفلیس عبور می کند؛ ساختمان کاروانسرا بر روی صخره ای در ساحل رود قرار داشته است اما به علت کاهش آب و کوچک شدن ساحل رود؛ اکنون در امتداد خیابان می باشد. این بنا در سال 1818م توسط گئورگ آقا آرزرونی در مکان کاروانسرائی که در زمان حملات آقا محمد خان قاجار در سال 1795م تخریب شده بود ساخته شده است.

گئورگ آرزرونی

گئورگ آرزرونی که از بازرگانان ارمنی شهر وان بود به علت وضعیت نامناسبی که برای ارمنیان تحت سلطه عثمانی وجود داشت؛ در سال 1804م به همراه خانواده اش به شهر تفلیس مهاجرت کرد. کاروانسرای آرزرونی که توسط وی ساخته شد در سه طبقه می باشد که شامل 33 اطاق؛ 25 مغازه و 24 انبار است. در حیاط واقع در وسط بنا نیز حوض بزرگی قرار داشته است.

تصویر کاروانسرا مربوط به سده 19م

نمای ورودی امروزی کاروانسرا

ورودی کاروانسرا به سمت خیابان منتهی به کلیسای سیون مقدس قرار دارد که در سده 20م بازسازی شده است؛ نمای کاروانسرا به سمت رودخانه به صورت ایوانی وسیع با ستون های مرتفع می باشد. گئورگ آرزرونی در سال 1830م فوت کرد و براساس وصیتش در حیاط کاروانسرا به خاک سپرده شد.

نمای ایوان ستوندار کاروانسرا

پسر گئورگ؛ یرمیا آرزرونی که در سن 9 سالگی به همراه خانواده به شهر تفلیس مهاجرت کرده بود پس از خاتمه تحصیلاتش در تفلیس؛ برای ادامه تحصیل وارد دانشکده نظامی در شهر سن پطرزبورگ شد. پس از خاتمه تحصیلات از سال 1826م وارد ارتش روسیه تزاری گردید و در جنگ های مختلف حضور یافت و تا درجه سرهنگی پیش رفت اما از ارتش استعفا داده و به کار تجارت مشغول شد.

یرمیا آرزرونی

            او در سال 1832م اقدام به بازسازی و گسترش ساختمان کاروانسرا کرد و تجارتخانه ای که تجارت اصلی آن با ایران بود در شهر تفلیس تاسیس کرد. در نیمه سده نوزده میلادی 14 کاروانسرا شبیه کاروانسرای آرزرونی در شهر تفلیس متعلق به ارمنیان این شهر وجود داشت که از نظر بزرگی کاروانسرای آرزرونی دومین بود.

                زمانی که آلکساندر دوم تزار روسیه در سال 1850م به تفلیس سفر کرد؛ ارمنیان این شهر مراسم خوشامدگوئی در شب روز 28 سپتامبر آن سال در این کاروانسرا برگزار کردند. طبق گواهی شاهدان؛ محوطه حیاط با چراغ های متعدد به سبک چینی تزئین شده بود و بر روی رودخانه روبروی ایوان کاروانسرا نیز قایق های متعدد که با چراغ هائی با همان سبک تزئین شده بود در رفت و آمد بودند و تزار تا نیمه شب در ایوان کاروانسرا به تماشا نشسته است.

در تابستان 1855م کاروانسرا دچار حریق شد و کلیه مغازه ها و کالاهای موجود در آنها در آتش سوختند اما ساختمان بنا پابرجا باقی ماند. یرمیا طی پنج ماه اقدام به مرمت بنا کرد. همچنین با خریداری زمین های اطراف کاروانسرا؛ آن را گسترش داد.

            یرمیا آرزرونی در سال 1866م به عنوان شهردار شهر تفلیس انتخاب شد اما دو سال بعد از سمت خود استعفا داد و به کار تجارت در شهر تفلیس تا زمان فوتش در سال 1877م ادامه داد.

گریگور آرزرونی

            کاروانسرا به پسرش گریگور آرزرونی که موسس روزنامه "مشاک" بود؛ به ارث رسید. روزنامه سیاسی – اجتماعی مشاک از سال 1872م الی 1921م به زبان ارمنی در شهر تفلیس منتشر شده است. او ساختمان را نزد بانک "اشراف گرجی" شهر تفلیس برای دریافت وام به وثیقه گذاشت؛ اما قادر به پرداخت اقساط وام نشد و ساختمان توسط بانک مصادره گردید. بانک شروع به بهره برداری از کاروانسرا کرد که پس از اشغال گرجستان توسط ارتش سرخ شوروی کاربردهای مختلفی از جمله سکونتگاه و کارگاه های تولیدی یافت تا این که پس از استقلال گرجستان بنا مرمت شد که طی مرمت بنا؛ قبر گئورگ و دختر یرمیا که در حیاط کاروانسرا قرار داشتند تخریب شدند.

ورودی موزه تاریخ گرجستان

پس از مرمت بنا و قرار دادن پوششی بر سقف حیاط آن؛ ساختمان کاربرد موزه یافت و اکنون موزه تاریخ گرجستان در آن قرار دارد.

نمای داخلی موزه تاریخ گرجستان