ایرانی‌های ارمنی یا ارمنیان ایران به عنوان بزرگترین گروه مسیحیان کشور با جمعیتی بالغ بر 120هزار نفر سال‌های سال‌ است که در فضای فرهنگی و هنری حضور داشته‌ و دارند. این گروه از شهروندان ایران معمولا در هنرهایی مثل موسیقی، سینما یا حتی تئاتر نقش پررنگی را بازی می‌کنند. در حوزه‌ی فرهنگ و ادب نیز می‌توان گفت ارمنی‌ها هرچند رل حاشیه‌ای‌تر در هنرهای یاد شده را به نمایش می‌گذارند، اما نقش غیرقابل‌انکاری در صنعت نشر و چاپ داشته‌اند و اصولا نخستین بار این ارامنه بودند که به دستور و پیگیری خلیفه وقت ارامنه جلفای اصفهان با اطلاع از اختراع دستگاه چاپ توسط گوتنبرگ، دست به ساخت دستگاه چاپ زدند. ازسوی دیگر، ادبیات ارمنی و کتاب‌های نویسندگان و شاعران ارمنی نیز بخش قابل توجهی از ادبیات کشور را تشکیل می‌دهد که می‌تواند از منظرهای گوناگون مورد بررسی و نقد قرار بگیرد. اینکه چرا داستان و شعر ارمنی‌های ایران به اندازه‌ی موسیقی یا فیلم‌های آن‌ها در بطن جامعه شناخته شده نیست و نویسندگان ارمنی به اندازه‌ی موزیسین‌ها و فیلمسازانِ هم‌کیش خود بر ادبیات کشورمان تاثیرات جدی از خود به جای نگذاشته‌اند؛ سوال مهمی‌ست. مسئله‌ی مهاجرت و ادبیات مهاجرت برای شاعران و نویسندگان ارمنی و میزان تیراژ‌های کتاب‌های ادبی آنها در مقایسه با کتب دینی و مذهبی‌شان از جنبه‌های قابل تاملی است که در این گزارش به دنبال پاسخی برای آن‌ها هستیم.

فعالیت‌‌های فرهنگی ارمنی‌های ایران از چندین قرن قبل آغاز شده، اما می‌توان گفت که ادبیات ارمنی‌های ایران از سال ۱۹۲۰ میلادی شروع به رشد و همه‌گیر شدن کرده که با تشکیل گروه‌های ادبی و سازمان‌های نشر کتاب نیز همزمان بوده است.

در اواخر سده نوزدهم و اوایل سده بیستم ادبیات ارمنی ایران؛ راه‌ نو و مدرن کردن شعر و داستان را دنبال کرد که منجر به تولید و معرفی ادبیات ترجمه‌ای قابل تاملی شد. در این دوران مترجمان مشهوری چون هوهانس خان‌ماسحیان و هوسپ میرزایان فعالیت می‌کردند. ماسحیان در ادبیات این دوره از نظر ترجمه آثار ویلیام شکسپیر به زبان ارمنی مشهور است و هنوز هم پس از گذشت حدود یک سده ترجمه‌های او بیشترین خواهان را برای خوانندگان ارمنی دارد.

ترجمه‌های هوسپ میرزایان نماینده ارمنیان در مجلس شورای ملی نیز در در سده نوزدهم به جامعه معرفی شد. او کتاب‌هایی از والتر اسکات، میخائیل لرمونتوف، مولیر و لرد بایرون را به ارمنی ترجمه کرد و از سال ۱۹۱۲م به ترجمه آثار برگزیده ادبیات ایران نیز پرداخت و آثاری از سعدی، حافظ، باباطاهر و رباعیات عمر خیام را به ارمنی برگرداند.

از دیگر فعالان ادبی ارمنی آن دوران نیز می‌توان به روبن آوانسیان (متولد ۱۹۱۶ میلادی تهران)، خالق آثار «بردارید بخورید» و «حکایتی دربارهٔ ناخلف»، آشوت اصلانیان (متولد ۱۸۹۷ میلادی تهران)، با کتاب‌های «اگر زندگی کند» و «شب مهربان است» و گالوست خانیان (متولد ۱۹۱۰ میلادی تهران)، نویسنده‌ی «مجموعه اشعار با تمام وجود» و «کتاب سلام بر تو ای انسان» اشاره کرد. البته میرزا ملکم خان ناظم‌الدوله هم یکی از مردان ادبی مهم این سال‌ها به شمار می‌آید. یقیشه چارنّتّس نیز شاعر مشهور در دوره‌‌ی شوروی (زمانی که ارمنستان یکی از جمهوری‌های این تحادیه بود) بود که قربانی تصفیه‌های استالینی شد و در چهل سالگی در بیمارستان زندان ایروان به طرز مشکوکی درگذشت (کشته شد).

همزمان با موج نوگرایی در شعر و ادب ایران در سال ۱۹۳۵ اولین گروه ادبی ارمنی به نام نور ِاج (صفحه نو) نیز توسط عده ای از شعرا و نویسندگان ارمنی در تهران راه‌اندازی شد که یک جنگ ادبی به همان نام را منتشر می‌کردند.

پایه‌گذاران محفل «نور اج» مارکار قارابگیان و هراند فالیان بودند که کمی بعد آرا درهوانسیان، آشوت اصلان، گیغام مگردیچیان، گالوست خاننتس، آرشاویر مگردیچ و بعدتر ر.بِن، زورایر میرزایانس، آرمن گِس، و بالاخره سونیا بالاسانیان نیز به آن‌ها پیوستند.

البته بنیان‌گذاران این گروه ادبی کوچکترین تمایلات مدرنیستی نداشتند، ولی با اضافه شدن اعضای جدید، نور اج در مدت کوتاهی به یک محفل ادبیات مدرنیستی مبدل شد و شاعرانی مثل آشوت اصلان، زورایر میرزایانس و دیگران سعی کردند با اتکا به تجربیات اروپایی‌ها، ادبیات ارمنی ایران را متحول کنند.

این گروه در این مسیر ارتباط نزدیکی هم با نویسندگان شناخته‌ شده‌ی فارسی زبان معاصر همچون صادق هدایت، احمد شاملو، نادرپور، فروغ فرخزاد و دیگران برقرار کرد و علاوه بر چاپ آثار اعضای خود برای ترجمه و معرفی شاعران و نویسندگان غیرارمنی هم‌ دوره‌ی خود و همچنین آثار بزرگان ادبیات کلاسیک فارسی (سعدی، حافظ، خیام، صائب و ...) نیز برنامه‌ریزی و فعالیت کرد.

در این میان، زورایر میرزایان به واسطه‌ی آشنایی‌ و احاطه‌ی کاملش به ادبیات ایران؛ تدوین تاریخ ادبیات ایران به زبان ارمنی را هم آغاز کرد ولی به دلیل مرگ زودهنگام؛ کتابش امکان چاپ و انتشار را نیافت. البته نویسندگان این گروه به ویژه آرا درهوانسیان، همزمان بهترین آثار نویسندگان ارمنی را هم به فارسی ترجمه می‌کردند.

جُنگ نور اج همچنین به معرفی و ترجمه آثار شعرا و نویسندگان نام آور جهان معاصر، اعم از اروپایی و آمریکای شمالی و جنوبی نیز توجه نشان می‌داد و سعی داشت از این طریق نگرش و افق ادبی خوانندگان خود را وسیع‌تر کند.