هوانس تومانیان شاعر و داستان نویس نامی ارمنی؛ شعری حماسی با نام "تصرف تمبکابرد" سروده است که از اشعار مورد علاقه ارمنیان می باشد به طوری که بسیاری از آنها از سنین نوجوانی توسط این شعر با نام قلعه تمبکابرد آشنا شده اند. همچنین آلکساندر اسپنداریان آهنگساز معروف؛ براساس این شعر؛ اپرای "الماست" را ساخته است. بسیاری بر این تصورند که قلعه ای با این نام وجود ندارد و آن زاده فکر تومانیان است؛ اما چنین نیست.

دورنمای قلعه تمبکابرد

قلعه تمبکابرد که نام قدیمی آن تموک - برد بوده و اکنون به زبان گرجی تموگوی نامیده می شود؛ در ساحل رود کورا در 14 کیلومتری غرب شهر آخالکالاک در استان ارمنی نشین سامتسخه – جاواخک کشور گرجستان امروزی قرار دارد. این قلعه بر روی بلندی کوهی صعب العبور می باشد که کاملا بر محیط اطراف تسلط دارد و رسیدن به آن کاری بس دشوار است. دارای دیوار دفاعی از سنگ به پهنای سه متر؛ ارتفاع حدود 30متر و طول 150م بوده و برج های متعددی دارد.

قلعه تمبکابرد

قلعه دارای سه دروازه بوده؛ در کنار دروازه جنوبی تونلی با پلکان های سنگی به سمت پائین قلعه حفر شده است که به کنار رودخانه کورا می رسد. در سمت جنوبی قلعه و بیرون از دیوارها؛ بر لبه پرتگاهی ویرانه های کلیسائی قرار دارد که بر روی دیوارهای آن نقوش با موضوعات برگرفته از کتاب مقدس می باشد.

ویرانه های کلیسا

در داخل دیوارهای قلعه هنوز بقایای بناهای مختلف که با سنگ ساخته شده اند قرار دارند. این قلعه در زلزله های سال های 1089م؛ 1283م و 1319م به شدت صدمه دیده اما به دلیل اهمیتش مجددا بازسازی شده و تا اوایل سده 19م مورد استفاده قرار گرفته است.

دیوارهای قلعه

راه اصلی ورود به قلعه از طریق باریکه ای است که به سمت دروازه شرقی امتداد دارد و در ابتدای باریکه که در دو سمت آن دره های عمیق می باشند؛ دروازه دفاعی دیگری قرار دارد. در محوطه بیرون از این دروازه بقایای روستا و قبرستان به چشم می خورد که در منابع ارمنی تموک نام دارد. در قبرستان سنگ صلیب های متعددی که دارای کتیبه به زبان ارمنی می باشند پراکنده اند که بر روی یکی از آن ها تاریخ 1417م حک شده است.

تاریخ بنای این قلعه مشخص نیست اما در دوره حکومت خاندان آرشاکونیاتس (اشکانیان ارمنستان) در سده های اول الی چهارم میلادی؛ این قلعه در منطقه جاواخک وسطا استان گوگارک که شمالی ترین استان ارمنستان بود؛ قرار داشته که یکی از قلعه های تشکیل دهنده زنجیره قلعه های ساخته شده در شمال ارمنستان برای دفاع در مقابل حملات هون ها بوده است. در دوره تسلط ساسانیان بر ارمنستان؛ قلعه تمبکابرد یکی از قلعه های اصلی مرزبانی گوگارک بوده است.

دیوارهای قلعه

در دوره حملات اعراب به ارمنستان؛ مورخین از مقاومت این قلعه در مقابل مهاجمین یاد کرده اند. پس از استقلال ارمنستان در سده نهم میلادی تا نیمه سده یازده میلادی این قلعه مجددا نقش حفظ مرزهای شمالی ارمنستان را به عهده گرفت.

پس از فوت گئورگی سوم (1156-1184م) پادشاه گرجستان؛ حاکمان گرجی به رهبری خاندان اوربلی بر علیه ملکه تامارا (1185 – 1207م) جانشین پادشاه گرجستان شورش کرده؛ قصد خلع وی را از سلطنت داشتند؛ اما ملکه توسط چهار نفر از خاندان ارمنی زاکاریان حمایت شد و موفق به حفظ حکومتش گردید. این چهار نفر شامل دو برادر؛ ایوانه حاکم قلعه کایان و زاکاره حاکم قلعه لوری در کشور ارمنستان امروزی بودند که سپس به سمت وزیر دربار و سپهسالار ارتش گرجستان منصوب شدند و دو پسر عموهای آنها زاکاره حاکم قلعه گاگ در کشور آذربایجان امروزی و سرکیس تمورگتسی حاکم قلعه تمبکابرد بودند. به فرمان ملکه تمامی منطقه سامتسخه – جاواخک امروزی تحت حاکمیت سرکیس تمورگتسی به مرکزیت قلعه تمبکابرد قرار گرفت که این منطقه در منابع گرجی برای مدت های طولانی با نام این قلعه به صورت تمورگولی – مخارگرتسلی نامیده می شد.

سنگ صلیب ها

پس از تسط مغول ها بر ارمنستان و گرجستان؛ کماکان قلعه در اختیار خاندان ارمنی واهرامیان که از بازماندگان سرکیس تمورگتسی بودند قرار داشت. با وقفه ای طولانی مجددا در سده 15م در متون مختلف ارمنی چندین بار از این قلعه یاد شده است. در یکی از این متن ها از گریگور داتواتسی روحانی و فیلسوف برجسته ارمنی یاد شده که در روستای تموک در سال 1410م متولد شده است.

در سال 1578م قلعه به تصرف سپاه عثمانی درآمد؛ سپس سپاه ایران آن را از دست عثمانی خارج کرد. در ابتدای سده 17م و در دوره جنگ های ایران و عثمانی در متون ارمنی و گرجی از این قلعه بارها یاد شده است. طبق روایاتی قلعه در دوره پرآشوب حملات افغان ها به ایران توسط حاکمی ارمنی اداره می شد که توسط نادرشاه افشار به تصرف درآمد. داستان هوانس تومانیان در خصوص این واقعه می باشد.

پس از عقد پیمان ترکمن چای و تصرف منطقه توسط ارتش روسیه تزاری؛ قلعه تمبکابرد همچون تمامی قلعه های این منطقه؛ اهمیت خود را از دست دادند و تا به امروز متروکه باقی مانده است.