واژه نوروز از زبان فارسی میانه (nōgrōz) گرفته شده که ریشه در زبان اوستایی دارد. مورخان، معادل اوستایی آن را navaka raocah حدس زده‌اند.

امروزه در فارسی این واژه برای دو معنی استفاده می‌شود؛

 

نوروز عام: روز آغاز اعتدال بهاری (برابری شب و روز) و آغاز سال نو

نوروز خاص: روز ششم فروردین با نام «روز خرداد»

 

ایرانیان باستان از نوروز به‌عنوان «ناوا سرِدا» یعنی سال نو یاد می‌کردند. مردمان ایرانی آسیای میانه در دوره‌های سغدیان و خوارزمشاهیان، نوروز را نوسارد و نوسارجی، به معنای سال نو می‌خواندند.

 

 

منشأ و خاستگاه نوروز به درستی معلوم نیست. در برخی از منابع آن را به بابلیان نسبت داده‌اند. بر این اساس، شروع برپایی جشن سال نو در ایران به سال ۵۳۸ قبل از میلاد، یعنی زمانی که کوروش بزرگ به بابل حمله کرد برمی‌گردد. در برخی منابع هم زرتشت بانی این رسم معرفی شده است. برخی دیگر از محققان نظر متفاوتی دارند. آن‌ها بر این باور هستند که این عید باستانی به اقوام بومی نجد ایران ارتباط دارد. قوم نجد پیش از مهاجرت آریایی‌ها در ایران حضور داشتند.

روایات تاریخی، حماسی و افسانه‌ای بسیاری درباره عید نوروز روایت می‌شود. برخی بر این باور هستند که جمشید، یکی از شخصیت‌های افسانه‌ای ایرانی، پس از چند سده جنگ با دیوان سرزمین پارس، در این روز پیروز شد. در ادامه این داستان چنین روایت می‌شود که جمشید در آن روز شهر را تزئین کرد. در میدان اصلی شهر نیز 7 نماد از طبیعت، زندگی و پیروزی قرار داد. به این ترتیب مراسم نوروز و عید باستانی شکل گرفت.

یکی از قوی ‌ترین روایاتی که درباره علت به‌وجود‌آمدن عید نوروز روایت می‌شود، تعادل طبیعت است. بسیاری از اندیشمندان همانند ابوریحان بیرونی باور داشتند که در این روز طبیعت در حالت تعادل قرار دارد. در این روز بین شب و روز تعادل ایجاد می‌شود و خورشید دوباره بر زمین می‌تابد. این روز آغاز حیات دوباره زمین پس از مرگ و زمستان است. به همین خاطر آن را جشن می‌گیرند.

عید نوروز در ایران و افغانستان نوید‌ دهنده‌ی سال جدید است. نوروز در کشورهایی مثل تاجیکستان، روسیه، ترکمنستان، هند، پاکستان، قرقیزستان، سوریه، عراق، گرجستان، جمهوری آذربایجان، آلبانی، چین و ازبکستان تعطیل رسمی است و مردم به جشن و پایکوبی می‌پردازند. مجمع عمومی سازمان ملل در ۴ اسفند ۱۳۸۸ برابر با ۲۳ فوریه ۲۰۱۰، با تصویب قطعنامه‌ای، ۲۱ مارس (اول فروردین) را روز جهانی نوروز نام گذاری کرد. همچنین در تاریخ ۸ مهر ۱۳۸۸، سازمان یونسکو، این جشن باستانی را به‌ عنوان میراث جهانی به ثبت رساند.

 

در طی زمان آداب و رسوم مختلفی به مراسم جشن نوروز اضافه شده است. به‌ عنوان مثال در گذشته خبری از چهارشنبه‌ سوری نبود. برخی افراد این بخش جشن نوروز را به دوران زرتشت و برخی دیگر به دوران پس از اسلام نسبت می‌دهند.

بر اساس روایات تاریخی به‌جای‌ مانده، حداقل از زمان سلسله هخامنشیان، مردم ایران آداب و رسوم نوروز را به جای می‌آورند. بر اساس روایات تاریخی معتبر، کوروش دوم، در سال ۵۳۸ پیش از میلاد، نوروز را به‌ عنوان یک جشن ملی شناخت. او در این روز برنامه‌هایی همچون ترفیع سربازان، پاک‌سازی اماکن عمومی و خانه شخصی خود را اجرا می‌کرد. با در‌نظر‌گرفتن همین روایات، می‌توان نتیجه گرفت که پاکیزگی اصل اول عید نوروز باستانی است. از دیرباز چنین رسم بوده که در وهله اول روح و دل خود را از همه آلودگی‌ها پاک کنیم. همه کینه‌ها را از دل بیرون بریزیم و با دیگران مهربان باشیم. برای گناهان خود از درگاه خداوند طلب بخشش کرده و لباس پاکیزه بپوشیم و خانه خود را از آلودگی‌ها پاک کنیم.

در کنار اصل اساسی و مهم نوروز، آداب و رسوم دیگری نیز به‌ تدریج به وجود آمدند. به‌عنوان مثال در راستای بیرون ‌کردن کینه‌های قدیمی از دل‌ها، صله‌رحم شکل گرفت. چنین رسم شد که همه به دیدار آشنایان و بزرگان خاندان بروند. با کودکان مهربان باشند و به آن‌ها عیدی بدهند. خانه خود را با گل و سبزه آراسته کنند. پیش از تحویل سال نو هرگونه آلودگی و ناپاکی را از خود دور کنند و… .

 

آداب و رسوم کلی نوروز را می‌توان اصلی ثابت دانست که اقوام مختلف ایران فقط در جزئیات کوچک آن با هم تفاوت دارند. تعدادی از این رسوم اصلی عبارت اند از چهارشبنه سوری، خانه تکانی، چیدن سفره هفت سین و درست کردن سبزی پلو با ماهی در شب عید. در زیر شماری از آداب و رسوم شهرها و استان های مختلف ایران را معرفی می کنیم.

 

سمنو

 

 

حاجی فیروز را با آن صورت سیاه‌رنگ و لباس‌های زنگوله ‌دار اغلب مردم می‌شناسد. حاجی فیروز یکی از نمادهای فرا رسیدن نوروز است که از روزهای آخر اسفند ماه با خواندن شعر و با دایره زنگی و دنبکی که در دست دارد، آمدن بهار را به مردم خبر می‌دهد. امروزه هم در برخی از محله‌های تهران این مراسم برگزار می‌شود. مردم تهران شب قبل از تحویل سال نو؛ سبزی پلو و ماهی می‌پزند زیرا معتقدند سبزی دل را زنده می‌کند. یکی دیگر از آداب و رسوم نوروز در تهران پختن رشته‌ پلو با خرما و کشمش سرخ ‌کرده در روز اول عید است. رشته‌ پلو در ابتدا برای سرپرست خانواده کشیده می‌شود تا سررشته کار تا آخر سال در دستش باشد. پختن کوکو سبزی و آش رشته در روز سیزده بدر از دیگر آداب و رسوم نوروز است که در میان مردم تهران مرسوم است.

 

 

رشته پلو با خرما

 

 

مردم کرمان برای نوروز شیرینی‌هایی مانند: کماچ، کلمپه، قطاب و غیره سرو می‌کنند. همچنین برای روز سال تحویل آش رشته می‌پزند، به طوری که هنگام تحویل سال رشته‌ ها را در آش می‌ریزند تا رشته کارها تا آخر سال در دستشان باشد. یکی از آداب و رسوم مردم کرمان در روز سبزده بدر به آب دادن سبزه عید است. مردم معتقدند که رهاکردن سبزه عید در آب روان باعث رفع بلا می‌شود. امروزه این سنت در شهرهای دیگر هم دیده می‌شود. در برخی از مناطق استان کرمان، با زعفران و گلاب بر روی بدنه ظرفی؛ دعای مخصوص سال تحویل را می ‌نویسند و در آن شربتی درست می‌کنند که باید همه اعضای خانواده از آن بخورند تا در تمام طول سال سلامت باشند.

 

 

 

یکی از آداب و رسوم جالب در استان فارس، عروسی گرفتن برای درخت نارنج است. اگر درخت نارنجی بار کمی بدهد، با برگزاری مراسم جالبی روی درخت را توری می‌کشند و بر سر آن نقل می‌ریزند، کِل می‌کشند و شعرهای مخصوصی می‌خوانند تا سال بعد درخت بار بیشتری بدهد. یکی از آداب و رسوم استقبال از بهار در استان فارس مانند اغلب شهرهای دیگر، پختن سمنو (سمنی) به همراه افراد خانواده است. سمنو، نماد قدرت و سمبل خیر و برکت است.

 

مراسم نوروزخوانی در گیلان

 

 

پختن شیرینی‌های مختلف در بخش‌های متفاوت استان متداول است. هر منطقه ‌ای با توجه به آداب و رسوم مختص خود، شیرینی‌ها و حلواهای مخصوصی می‌پزند و با آنها از مهمان‌هایی که برای دید و بازدید می‌آیند، پذیرایی می‌کنند.

یکی از آداب و رسوم نوروزی که در بخش‌هایی از گیلان مرسوم است، آمدن خوشقدم است. خوشقدم، اولین کسی است که روز صبح نوروز و بعد از تحویل سال با قرآن، آینه، آب و شاخه‌های گل و شکوفه و شمشاد به خانه میزبان می‌آید. گل‌های شمشاد را به در خانه می‌آویزد، گل و شکوفه را در طاقچه می‌گذارد، مقداری آب در پاشنه در می‌ریزد و قرآن، آب و آینه را در سفره هفت ‌سین می‌گذارد. خوشقدم مبارکباد می‌گوید و سکه‌ای برای شکون به صاحبخانه می‌دهد و عیدی و شیرینی می‌گیرد.

نوروزخوانی یکی از آداب و رسوم نوروز در گیلان است که در آن افراد خوش ‌صدا و هنرمند؛ محله به محله و خانه به خانه می‌روند و شعرهای مخصوص برای استقبال بهار و خبر دادن نزدیکی عید را به زبان گیلکی می‌خوانند.

 

 

مراسم کوزه شکنی

 

 

آداب و رسوم نوروز در خراسان شمالی و رضوی و خراسان جنوبی تفاوت‌هایی با همدیگر دارند.

در خراسان شمالی با رسیدن نوروز، مسابقات مختلفی از جمله؛ اسب‌دوانی، شاخ‌ زنی میش‌ها، کُشتی، کبدی، رقص با چوب و غیره را برگزار می‌کنند. یکی از آداب و رسوم مخصوص خراسان شمالی، کوزه ‌شکنی است که در آن کوزه‌ای را که مقداری آب دارد از بالاترین قسمت خانه به حیاط می‌اندازند و معتقدند که با شکستن این کوزه، آلودگی‌ها و اندوه‌های سال گذشته از بین می‌رود. البته این رسوم امروزه کمرنگ شده است. پختن کلوچه‌های مخصوص عید یکی دیگر از آداب و رسوم نوروز در منطقه خراسان است. مردم خراسان جنوبی، کل ماه فروردین را نوروز می‌گویند. آنها در این ماه کارهای مختلفی مانند:حنا بستن، کمک به نیازمندان، بازی‌ها و رقص‌های محلی انجام می‌دهند و نوروز را جشن می‌گیرند.

 

 

رقص خراسانی

 

 

یکی از آداب و رسومی که در شهر یزد در چیدن هفت ‌سین نوروز رواج دارد، گذاشتن ظرفی از گندم و یا آرد بر سر سفره هفت‌ سین است تا برکت و روزی زیاد شود. یزدی‌ها، گل بیدمشک را نشانه‌ ای از ماه فروردین می‌دانند و از آن در سفره هفت‌سین استفاده می‌کنند. روشن کردن آتش روی بام خانه در آخرین شب سال، یکی دیگر از کارهایی است که یزدی‌ها برای استقبال از بهار انجام می‌دهند. این کار نمادی برای از بین رفتن سوزش و سرمای زمستان است. آنها همچنین از اسفند برای دوری از چشم‌زخم استفاده می‌کنند.

 

 

 

یکی از آداب و رسوم مردم آذربایجان شرقی، بایرام ‌پایی برای نوعروسان است. به این صورت که در شب عید از خانه پدری غذا، هدیه، میوه و شیرینی برای نوعروسان فرستاده می‌شود. امروزه این رسم کمرنگ ‌تر شده است. یومورتا بویاماخ از آداب و رسوم منطقه آذربایجان است؛ یعنی تخم‌ مرغ‌هایی که رنگ شده و در روز عید به بچه‌ها هدیه داده می‌شوند. خوب است بدانید یکی از راه‌های سنتی رنگ کردن تخم‌ مرغ با استفاده از پوست پیاز است. سمنو پزون از دیگر کارهایی است که مردم آذربایجان در عید انجام می‌دهند. به این صورت که افراد خانواده جمع می‌شوند و سمنو می‌پزند. این کار در شهرها و فرهنگ‌های دیگر کشورمان هم انجام می‌شود.

  

 

رسم تکم و تکم‌ چی درآذربایجان

 

 

یکی از آداب و رسوم نوروزی در هرمزگان، رنگ کردن شاخ و گوش گاو، گوسفند و شتر، دو سه روز قبل از عید با گلگ (نوعی خاک سرخ)، است. همچنین زنان با استفاده از این نوع خاک، بین ابروهای خود خال می‌گذارند. زنان هرمزگان از نقاب‌های نو و زیبایی نیز برای صورت خود استفاده می‌کنند. در اولین روز عید مردم کوزه‌های شکسته و حصیرهای کهنه خود را بیرون می اندازند. در این استان، قصه گفتن (چیچکا)، برای فرزندان ‌شان است. همه‌ی فامیل‌ها دور هم جمع می‌شوند و بزرگ خانواده برایشان قصه و خاطرات جوانی‌اش را تعریف می‌کند.