نویسنده : شاهن هوسپیان

 

9دیر خوجی وانک و قبرستان وسیع اطراف آن که در شرق محله ارمنی نشین هاولابار شهر تفلیس قرار داشت؛ اکنون اثری از آن باقی نمانده و به جای آن بزرگترین کلیسای گرجستان با نام تثلیث مقدس در خیابان خیوی تورن قرار دارد.

براساس متن تنها کتیبه ای که از این دیر باقی مانده و اکنون در محوطه موزه تاریخ گرجستان نگهداری می شود؛ دیر خوجی وانک توسط آشخارهابیک بهبودیان خزانه دار رستم بیک حاکم گرجستان در سال 1655م با نام مریم مقدس بر روی زمین هائی که به دستور شاه عباس دوم به وی اهدا شد؛ ساخته شده است. از آنجائی که عوام سازنده آن را خواجه بهبود می نامیدند؛ بنابراین دیر نیز با نام خواجه وانک و با تلفظ اهالی محل؛ خوجی وانک معروف شد. فرمان رستم بیک در خصوص اهداء زمین ها به خواجه بهبود طی فرمان های جداگانه ای توسط تهمورث دوم و ایراکلی دوم حاکمان بعدی گرجستان در سده 18م تائید شده است.

دیر خوجی وانک و قبرستان اطراف آن قبل از تخریب

کلیسای دیر با سبک معماری تالارهای گنبددار ساخته شده بود و در سمت غربی آن صحن چهارستونی و به فاصله نزدیک در سمت جنوب غربی آن سازه چهارستونی دیگر با بناهای اطراف که آرامگاه خانوادگی خاندان بهبودیان بوده؛ قرار داشته است. به غیر از قبر سازنده کلیسا و وارثان وی؛ در این مکان قبر ژنرال واسیل بهبودف از فرماندهان ارتش روسیه تزاری که در سال 1858م فوت کرد نیز قرار داشته است.

کلیسای مریم مقدس دیر خوجی وانک

برج ناقوس دیر بطور جداگانه در سمت غربی بنا قرار داشته که با احداث دیواری به دور دیر در سال 1846م این بنا تبدیل به ورودی اصلی دیر گردیده که توسط این دیوار که دارای برج نیز بوده است از باغ های اطراف آن جدا شده است. دیوارهای داخلی کلیسا با نقاشی های دیواری مربوط به سده 17م از کارهای هنرمند معروف ناقاش هوناتانیان پوشیده شده بود. این دیر که همیشه تحت حمایت خاندان خواجه بهبود قرار داشته است در سال 1780م توسط ملیک آوتیک بهبودیان تعمیر اساسی شده است.

برج ناقوس در هنگام تخریب دیر

از سال 1810م به بعد به مرور زمان قبرستان بزرگی در باغ های اطراف دیر شکل گرفت که ارمنیان سرشناس بسیاری از جمله فعالان سیاسی؛ نظامی؛ نویسندگان؛ شهرداران شهر تفلیس و بسیاری دیگر تا نیمه اول سده بیست میلادی در آن دفن شدند و آن تبدیل به بزرگترین قبرستان ارمنیان گرجستان گردید. همچنین در آن تعدادی نمازخانه های کوچک خانوادگی نیز ساخته شد.

تعدادی از نمازخانه های قبرستان

از افراد سرشناس می توان از نویسندگانی همچون هوانس تومانیان؛ گابریل سوندوکیان؛ غازاروس آقایان؛ موراتسان؛ ناردوس؛ برژ بروشیان؛ رافی؛ ...؛ از فعالان اجتماعی همچون گریگور آرزرونی؛ از نقاشان همچون مگردوم هوناتانیان؛ از آهنگ سازان همچون ماکار یکمالیان؛ از فعالان سیاسی همچون سیمون زاواریان؛ استپان زوریان؛ نیکول دوما و بسیاری افراد دیگر نام برد. به غیر از ارمنیان؛ قبرهای گرجی های سرشناس نیز در این قبرستان قرار داشته است. در حقیقت این مکان نه تنها بازگو کننده تاریخ ارمنیان گرجستان؛ بلکه بیانگر تاریخ شهر تفلیس بوده است. اسامی کلیه افراد سرشناس با بیوگرافی آنها در کتاب "خوجی وانک" به قلم ساموئل کاراپتیان ذکر شده است.

قبرستان دیر

            با گسترش شهر تفلیس طی سده 19 میلادی برای جدا کردن قبرستان از خانه های مسکونی اطراف آن در سال 1899م دیواری سراسری در اطراف قبرستان کشیده شد. پس از اشغال گرجستان توسط ارتش سرخ شوروی در سال 1921م؛ فعالیت کلیسای دیر همچون دیگر کلیساهای شهر تفلیس ممنوع اعلان شد و از سال 1934م نیز دفن مردگان در محوطه دیر ممنوع شد.

در سال 1936م به دستور لاورتین برئیا رئیس کمیته انقلاب گرجستان و از یاران نزدیک استالین؛ دیر خوجی وانک بدون این که نقاشی های دیواری آن که کار هنرمند معروف سده 17م بود حفظ شود؛ با مواد منفجره بطور کامل تخریب و طی دو سال قبرستان دیر نیز بدون انجام هرگونه بررسی های مردم شناسی و باستانشناسی تخریب شد. سنگ های دیر و کلیه سنگ قبرها به جای مصالح ساختمانی در ساختن بناهای دولتی بکار گرفته شد؛ به طوری که هنوز بر روی سنگ های داخل دیوارها و یا پلکان های این بناها؛ کتیبه های بسیاری به زبان ارمنی قابل روئت است. سپس در مکان دیر خوجی وانک باغ بزرگی احداث شد و آن را با نام "همزیستی مسالمت آمیز ملل" نامگذاری کردند. دیوارهای اطراف باغ را با سنگ قبرها ساختند که تا سال 1994م کماکان وجود داشت؛ اما در آن سال دیوارهای را تخریب و سنگ قبرها را به مکانی نامعلوم حمل کرده و دیوار بتنی جدیدی در اطراف باغ ساختند.

سنگ صلیب پیدا شده در موقع خاکبرداری 1994

ارمنیان شهر موفق شدند در سال 1962م 32 عدد از سنگ قبرهای باقیمانده را در بیرون محوطه گردآورده و قبرستان کوچک نمادین به یاد افراد سرشناس که در قبرستان دیر دفن شده بودند بسازند که با تلاش ارمنیان شهر در سال 2002م این مکان بازسازی شد و در روز 14 آوریل هر سال مراسمی با حضور دانش آموزان ارمنی مدارس شهر تفلیس در این مکان برگزار می گردد.

مراسم آغاز ساختن کلیسای تثلیث مقدس

پس از استقلال گرجستان زمین های دیر خوجی وانک و قبرستان اطراف آن به ارمنیان شهر تفلیس بازگردانده نشد و به درخواست ایلیای دوم رهبر کلیسای گرجستان و حمایت ادوارد شواردنادزه رئیس جمهور گرجستان؛ بر خلاف اعتراضات ارمنیان گرجستان و رجوع به دادگاه برای بازگرداندن آن به ارمنیان آن کشور؛ باغ را برای ساختن کلیسای گرجی در اختیار کلیسای گرجستان قرار دادند و از سال 1995م ساختن بزرگترین کلیسای گرجستان در این مکان آغاز شد. براساس تصاویر موجود و شهادت بسیاری از اهالی محل؛ در هنگاه خاکبرداری برای ساختن کلیسای جدید؛ تپه ای از استخوان های مردگان به همراه سنگ قبرهای بسیار بوجود آمد که کلیه آنها به مکانی نامعلوم منتقل کردند.

 

کلیسای تثلیث مقدس

اکنون در این مکان کلیسای بزرگی متعلق به کلیسای کالسدونی گرجستان قرار دارد که مایع سرفرازی آنها می باشد؛ اما ارمنیان گرجستان هیچ گاه آنچه بر سر دیر و قبرستان اطراف آن آمد؛ فراموش نکرده اند بخصوص آنهائی که قبر خویشاوندانشان در این مکان قرار داشت.