کلیسای دیر استپانوس مقدس بر روی بلندی مشرف به محله سولولاک شهر  تفلیس و در پائین مجسمه مادر کارتلی قرار دارد.

 کلیسای استپانوس مقدس مشرف به شهر تفلیس (1990م)

 

در سال 1712م به دستور واختانگ ششم پادشاه کارتلی؛ املاک خاندان بهبودیان که به دستور گئورگی یازدهم به نفع ایلچی بوغدابیگ مصادره شده بود؛ به خواجه آشخارابیک بهبودیان که از سال 1714 الی 1724م حاکم (شهردار) شهر تفلیس گردید؛ بازگردانده شد.

 

در سال 1717م خواجه آشخارابیک بر روی بلندی مشرف به شهر در سمت غرب قلعه ناریقالا در کنار کاخی که در این مکان بنا کرده بود؛ ساختن دیر استپانوس مقدس برای راهبه های کلیسای ارمنی که شامل ساختمان های کلیسا؛ حجره های راهبه ها؛ بناهای جانبی و دیوارهای اطراف آن بود را شروع کرد. به دلیل کشته شدن خواجه آشخارابیک در جنگ بر علیه سپاه عثمانی که در سال 1724م به ایران حمله کرده بود؛ ساختن دیر توسط پسرش ملیک آقا بهبودیان به اتمام رسید.

کلیسای استپانوس مقدس در سده بیست میلادی

 

این دیر که خاص راهبه ها بود و مراسم مذهبی توسط آنان انجام می شد دارای قوانین سختی برای ورود و خروج به آن بود. از تعداد راهبه های دیر اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما براساس نامه های مادران روحانی دیر مشخص شده که در دوره های مختلف تعداد آنها متغیر بوده است؛ به طوری که در سده 19م 27 نفر راهبه در آن اقامت داشته اند که سپس به 10 نفر کاهش یافته اند. عضویت در جامعه راهبه ها سخت بود و فرد علاقمند به عضویت می بایستی دوره آموزشی را سپری کرده و پس از قبولی در امتحانات به عنوان عضو جدید پذیرفته می شد.

راهبه های دیر

 

مسئول دیر یا همان مادر روحانی؛ دو نفر کمکی داشته که وظیفه اصلی آنها رجوع به افراد خییر برای جمع آوری اعانات برای تقبل هزینه های دیر بوده است. از وظایف راهبه های دیر؛ پرستاری از بیماران بی بضاعت و ملاقات و رسیدگی به احوال زنانی بود که شوهر یا فرزند خود را از دست داده بودند.

 

این دیر همچون بسیاری از بناهای دیگر در زمان تصرف شهر توسط آغامحمدخان قاجار در سال 1795م غارت شد که در این خصوص مادر روحانی دیر با نام گایانه طی نامه ای که برای راهبه های دیر کاتارینه مقدس جلفای نو شهر اصفهان ارسال کرده به تفصیل وقایع را توضیح داده است. همچنین در خصوص این وقایع دو تن از راهبه ها ی این دیر به نام های تاگوهی ماریامیان و گایانه خواجه بهبودیان نیز نامه هائی به لازاریان از ثروتمندان شهر مسکو ارسال کرده و از او و همسرش درخواست کمک مالی کرده اند.

 

بر روی ستون ها و زیر گنبد کلیسا؛ کتیبه های مختلف بوده است که به گواهی دو کتیبه؛ دیر در سال های 1868م و 1911م مرمت کلی شده است.

کتیبه های داخل گنبد کلیسا

 

; کلیسا بنائی گنبددار است که از داخل دارای پلان صلیبی شکل و از بیرون مستطیلی شکل می باشد و با مصالح آجر ساخته شده است که کلیه دیوارها هم از داخل و هم از خارج با ملات پوشانده شده بود که دیوارهای داخلی دارای نقاشی های دیواری بودند. در ضلع شمالی دو ردیف پلکان و سازه ای در بالای آن ها که به ورودی اصلی کلیسا راه دارد و در زیر پلکان ها قبر یکی از مادران روحانی دیر بوده است. کلیسا دارای نورگیرهای متعدد بوده که نورگیرهای اضلاع شمالی و جنوبی بزرگتر بودند. استوانه گنبد 12 ضلعی است که بر روی هر یک از اضلاع نورگیری باریک قرار دارد و در بالای هر نورگیر در داخل قاب بندی مجسمه نیم تنه راهبه ای و در ضلع غربی بنا برج ناقوس ستوندار کلیسا قرار داشته است. بر روی دیوارهای بیرونی از ستون نماها و طاق نماها برای تزئین استفاده شده بود و همچنین فرو رفتگی مثلثی شکل برای تشکیل سایه روشن نیز بر روی دیوارهای شمالی و جنوبی بکار گرفته شده بود.

 

این دیر فعالیت خود را تا اشغال گرجستان توسط ارتش سرخ شوروی در سال 1921م ادامه داده اما همچون تمامی کلیساهای شهر؛ تعطیل و به عنوان انبار از آن استفاده شده است. طی دوره تسلط شوروی؛ از بناهای دیر فقط ساختمان کلیسا باقی ماند و با تخریب مابقی بناها؛ با مصالح آن خانه های مسکونی در جوار کلیسا ساخته اند.

 

پس از استقلال مجدد گرجستان در سال 1991م کلیسای استپانوس توسط کلیسای کالسدونی گرجستان مصادره شد که ارمنیان شهر تفلیس معترض شده و به دادگاه شکایت کردند که پس از چند سال کشمکش بالاخره دادگاه رای به نفع کلیسای گرجستان صادر کرد.

 

وضعیت قبلی و فعلی استوانه گنبد

 

طی دوره ای که پرونده در دادگاه مورد رسیدگی قرار می گرفت برای اثبات این که کلیسا متعلق به ارمنیان نمی باشد کلیه کتیبه ها که به زبان ارمنی بود تخریب شدند. پس از صدور رای دادگاه گرجی سازی کلیسا آغاز شد. از آنجائی که کلیساهای گرجی فاقد برج ناقوس؛ سکوی محراب و حوضچه غسل تعمید می باشند؛ همه آنها تخریب شدند؛ که ستون های برج ناقوس در حیاط خانه مجاور کلیسا مورد استفاده قرار گرفته است. با در نظر گرفتن این که کلیساهای گرجی فاقد تزئینات بر روی دیوارهای بیرونی می باشند بنابراین کلیه نورگیرها با آجر چیده شده؛ تمامی تزئینات دیوارهای بیرونی بنا و سازه جلوی ورودی شمالی و همچنین 12 نیم تنه راهبه ها در بالای استوانه گنبد تخریب و قبری که در زیر پلکان های ورودی قرار داشت نیز برچیده شد. در موقع تخریب قسمت های مختلف بنا؛ ارمنیان شهر موفق شدند حوضچه غسل تعمید و چند سنگ دارای کتیبه را مخفیانه به حیاط کلیسای گئورگ مقدس منتقل کنند.

 

مقایسه وضعیت قبلی و فعلی کلیسای استپانوس مقدس

 

نقاشی های دیوارهای داخلی کلیسا با ملات پوشانده شد به طوری که امروز قادر به مشخص کردن هنرمند نقاش و تاریخ نقاشی نبوده؛ بخصوص این که دیوارها را با نقاشی ها به سبک کلیسای گرجستان پوشاندند و کتیبه ها به زبان گرجی بر روی دیوارها نقاشی کردند. اکنون این کلیسا؛  کونو بتقحم (بیت اللحم) نامیده می شود و به عنوان کلیسای گرجی معرفی می شود.