به قلم: مریم شایگان، کارشناسی ارشد مطالعات منطقه آسیای مرکزی و قفقاز، موسسه آموزش عالی بیمه اکو، دانشگاه علامه طباطبایی

 

زبان و هویت ملی پیوندی عمیق و پیچیده‌ای با یکدیگر دارند. در واقع، زبان بخش مهمی از شخصیت فرهنگی ما و از عناصر مهم ملت‌سازی است. اجتماع و پیوند گروه‌های انسانی از راه عناصر مشخص و تعریف شده در طول تاریخ، شکل می‌گیرند. یکی از این عناصر مهم، زبان است که افراد را زیر یک چتر مشترک جمع می‌کند. زبان به عنوان رسانه و ابزاری قدرتمند برای بیان تاریخ، سنت‌ها، ارزش‌های فرهنگی، حفظ میراث ملی، پرورش حس تعلق جمعی و انتقال هویت و فرهنگ یک جامعه، عمل می کند. بنابراین، فرهنگ قزاقستان نیز در زبان و ادبیات قزاقستان نمایان است.

قزاق‌ها قومی ترک زبان و کوچ نشین بودند. قبایل آنها در قرن سیزدهم تحت سلطه مغول قرار گرفتند و بعد از آن زیر سلطه خانات تارتار بودند تا اینکه در قرن هجدهم این منطقه توسط روسیه فتح شد. همچنین، این منطقه توسط مقامات شوروی در سال ۱۹۲۰ بخشی از جمهوری خودمختار قرقیزستان شد و در سال ۱۹۲۵ نام آن به جمهوری سوسیالیستی خودگردان قزاقستان شوروی (قزاق ASSR) تغییر یافت. با تسلط روسیه تزاری و شوروی در قزاقستان، به تدریج زبان روسی وارد این کشور شد. از دهه ۱۹۳۰، استفاده زبان روسی در مدارس آسیای مرکزی اجباری شد. اگرچه این اجبار در سال ۱۹۵۹ برداشته شد؛ اما کماکان مدارس روسی توسط خانواده‌ها برای ثبت نام و آموزش انتخاب می‌شدند. این موضوع از دو دلیل مهم ریشه می‌گرفت: نخست، آموزش عالی با کیفیت غالبا به زبان روسی ارائه می‌شد. دوم، تعداد مؤسسات آموزش عالی که قادر به ارایه مدرک دانشگاهی به زبان قزاقی بودند، اندک بود.

با گذشت تقریبا ۳۲ سال از استقلال قزاقستان، همچنان اثرات تسلط روسیه تزاری و شوروی در این کشور باقی است؛ به صورتیکه، در قانون اساسی قزاقستان زبان روسی در کنار زبان قزاقی به عنوان زبان رسمی برای استفاده در امور اداری و دولتی این کشور ، معرفی شده است. همچنین گفتنی است، با وجود اینکه زبان قزاقی به عنوان اولین زبان رسمی، دولتی و اداری در قزاقستان معرفی شده که باید از آن برای ثبت قوانین، رویه‌های قانونی و سوابق در سراسر کشور استفاده شود؛ اما در واقعیت، عمدتاً زبان روسی در  امور عمومی استفاده می‌شود و زبان اصلی برای قانونگذاری در این کشور نیز روسی است.

زبان قزاق، یک زبان ترکی است و با زبان‌هایی مانند قرقیزی، ازبکی و کاراکالپاک در یک خانواده قرار دارد. براساس گزارش آستانا تایمز و مطابق با سرشماری ملی جمعیت در سال ۲۰۲۱، قزاق ها ۷۰٫۴ درصد از ۱۹ میلیون جمعیت قزاقستان را تشکیل می‌دهند. براساس این سرشماری، بیش از ۱۳ میلیون نفر، یا به عبارتی ۸۰ درصد از جمعیت پنج سال و بالاتر از آن، به زبان قزاقی صحبت می‌کنند. همچنین،  ۷۲ درصد ازبک‌ها، ۷۱٫۷ درصد اویغورها و ۵۸٫۵ درصد قرقیزها به زبان قزاقی صحبت می‌کنند. این موضوع در میان شهروندان اسلاوی کمی متفاوت است. ۲۲ تا ۲۵ درصد از آنها زبان قزاقی را می فهمند، در صورتیکه، تنها ۲٫۹ درصد از آنها می‌توانند به طور حرفه‌ای به زبان قزاقی بخوانند و بنویسند. از نظر جغرافیایی، زبان روسی اکثرا در مناطق شمالی، مرکزی و شرقی صحبت می‌شود، در حالیکه مردم مناطق جنوبی و غرب تسلط بیشتری بر زبان قزاقی دارند.

قزاقستان در سال ۱۹۹۷، قانون مربوط به زبان را تصویب کرد. این قانون در تاریخ نوزدهم آپریل ۲۰۲۳  اصلاح و بروزرسانی شده است. همچنین، براساس بند اول و دوم اصل هفتم آخرین نسخه قانون اساسی قزاقستان(قانون اساسی قزاقستان براساس همه‌پرسی ۵ ژوئن ۲۰۲۲ اصلاح شد و یک سوم آن تغییر یافت)، زبان دولتی جمهوری قزاقستان، زبان قزاقی معرفی شده است. در کنار آن، «زبان روسی باید به طور رسمی و در شرایط برابر با زبان قزاقی در مؤسسات دولتی و نهادهای خودگردان محلی استفاده شود». براساس گزارش آمده در وب‌سایت رسمی پایگاه اطلاع رسانی دولت قزاقستان، آموزش در مدارس  قزاقستان به سه زبان‌ قزاقی، روسی و انگلیسی انجام می شود. گفتن این نکته نیز ضرورت دارد که قزاقستان با هدف «افزایش رقابت‌پذیری قزاق‌ها در عرصه جهانی» به دنبال یک سیستم آموزشی سه زبانه در این کشور است. به بیانی دیگر، هدف قزاقستان این است که به زبان روسی به عنوان یک زبان خارجی همچون زبان انگلیسی نگاه شود. از سوی دیگر، براساس قانون اساسی این کشور، افراد از حق انتخاب آزادانه زبان برای برقراری ارتباط، آموزش، تعلیم و فعالیت‌های خلاقانه، برخوردار هستند.

قزاقستان بعد از استقلال همواره به دنبال بازتعریف هویت خود و ایجاد شخصیتی مستقل و جدای از روسیه بوده است. یکی از وجوه مهم هویت‌سازی و ملت‌سازی برای قزاقستان، ارزش گذاری بر روی زبان قزاقی است. از سوی دیگر، همزمان با تغییرات و تحولات جهانی و همچنین مهاجرت گسترده روس‌ها به قزاقستان به دلیل جنگ روسیه-اوکراین، شاهد نگرانی‌ مردم این کشور در مورد انحطاط و نابودی زبان قزاقی هستیم.  در دو سال اخیر، قزاقستان تلاش‌هایی را برای تحکیم جایگاه زبان قزاقی انجام داده است. در واقع، با قدرت رسیدن توکایف و پس از حمله روسیه به اوکراین و بروز تهدیدات احتمالی علیه قزاقستان، این کشور گام‌های عملگرایانه‌تری را برای تقویت زبان قزاقی در برابر روسی برداشته است. البته، این نکته را نباید فراموش کنیم که ۱۵ درصد از جمعیت قزاقستان روس‌ها هستند؛ بنابراین، احتمال آن می‌رود که فرایند حذف زبان روسی به عنوان زبان اصلی، به آسانی صورت نگیرد.

براساس قانون مصوب ۸ نوامبر ۲۰۲۲، داشتن دانش منسجم از  تاریخ و قوانین قزاقستان از شروط لازم برای اخذ تابعیت قزاقستانی گردید. همچنین، براساس اعلامیه توکایف در ژانویه ۲۰۲۱، قزاقستان قصد دارد  تا سال ۲۰۲۵ زبان نوشتاری این کشور را برای بار سوم از سیریلیک به الفبای لاتین تغییر دهد. آنها سیریلیک را «بخشی از پروژه استعماری روسیه» می‌دانند. توکایف، گذار از الفبای سیریلیک به لاتین را مرحله مهمی از “مدرن سازی معنوی” قزاقستان خوانده است.

از اقدامات دیگر قزاقستان در این زمینه، می‌توان به پیش‌نویس قانون برای توسعه خط‌مشی زبان قزاقی برای سال‌های ۲۰۲۳-۲۰۲۹  اشاره نمود. در این پیش‌نویس به اولویت‌ها، چشم انداز و اقدامات لازم برای تقویت و توسعه زبان قزاقی پرداخته شده است. براساس آن، لازم است یک سیاست زبانی هماهنگ با هدف مدرن سازی زبان قزاقی اجرا شود و این مهم با کمک الفبای لاتین، تقویت بیشتر فرهنگ زبانی، و همچنین توسعه ظرفیت زبانی شهروندان صورت می‌گیرد که تضمین‌کننده استفاده کامل از زبان قزاقی به عنوان زبان دولتی خواهد بود. افزایش مدارس قزاق زبان، بهبود کیفیت محتوای علمی موجود به زبان قزاقی، سرمایه‌گذاری برای ترجمه مقالات علمی و تحقیقاتی به زبان قزاقی، توسعه روش‌های جدید آموزش و مطالعه زبان، تشکیل یک سیستم آموزشی مشترک و برنامه‌های درسی براساس بهترین شیوه‌های ملی و بین‌المللی،  تشکیل یک پایگاه لغوی علمی برای یافتن معادل‌های قزاقی، از روش‌های ارایه‌شده برای توسعه زبان قزاقی می‌باشد. همچنین، براساس این قانون، تهیه اسناد به زبان دولتی به عنوان معیاری برای ارزیابی عملکرد کارمندان دولت در نظر گرفته خواهد شد. به بیانی دیگر، ثبت سوابق دولت مرکزی و دستگاه های اجرایی محلی به زبان قزاقی باید تا سال ۲۰۲۹ به ۹۴ درصد برسد. افزون بر این، این کشور قصد دارد تا براساس قانون جدید رسانه، سهم استفاده از زبان قزاقی نسبت به روسی را در تلویزیون و رادیو از ۵۰ درصد به ۷۰ درصد افزایش دهد. به گفته آیدا بالاوا، وزیر فرهنگ این کشور، قرار است «این انتقال با نرخ ۵ درصد در سال از سال ۲۰۲۵ به بعد انجام شود.»

با این وجود، کازیبک عیسی، نماینده مجلس قزاقستان از وزیر نیرو این کشور، الماسادم میدانولی به دلیل ارایه گزارش خود درباره‌ی موافقتنامه ویژه میان قزاقستان و فرانسه در زمینه همکاری و مبارزه با گرمایش زمین به زبان قزاقستانی، تشکر کرد. او همچنین، به سخنرانی کانات شارلاپایف، وزیر صنعت و ساختمان، به زبان قزاقی اشاره کرد. او فراتر از این رفت و انتقاداتی را در مورد انعقاد قرارداد قزاقستان و فرانسه در ۳۰ نوامبر ۲۰۲۲ در پاریس به سه زبان قزاقی، فرانسوی و روسی وارد نمود. او همچنین، به قرارداد سنگاپور  در نوامبر ۲۰۲۳ اشاره کرد که آن هم به زبان روسی نوشته شده است. در پایان، عیسی بر لزوم تقویت زبان قزاق در میان سیاستمدارن و توقف استفاده از زبان روسی تاکید نمود.

از نکات با اهمیت دیگر، می‌توان به سخنرانی توکایف به زبان قزاقی در کنفرانس مطبوعاتی با ولادیمیر پوتین، رهبر روسیه  اشاره نمود. پوتین در تاریخ ۹ نوامبر ۲۰۲۳ به آستانه سفر کرد. توکایف سخنرانی خود را در کنفرانس مطبوعاتی پس از دیدار دو رییس‌جمهور، به زبان قزاقی آغاز نمود. این امر به عنوان گامی مهم در جهت تقویت زبان قزاقی در برابر زبان روسی و به منظور ساخت هویتی مستقل از روسیه یاد می‌شود.

در پایان، اینگونه می‌توان گفت که اولویت بخشی به زبان قزاقی همواره از سیاست‌های داخلی کشور قزاقستان بوده است. اما، پس از به قدرت رسیدن توکایف و همچنین با شروع جنگ روسیه-اوکراین، قزاقستان به صورت جدی‌تر در حال برنامه‌ریزی و قانون‌گذاری در جهت پیشبرد آن می‌باشد.