دیپلماسی ایرانی: اصرار مقامات باکو و آنکارا بر ایجاد دالان به اصطلاح زنگزور در بخش جنوبی ارمنستان و اعمال حاکمیت این کشور بر این مناطق کور سوی امیدی بر تحقق رویای توران بزرگ اردوغان ایجاد کرده است. لشگرکشی‌ها، رزمایش‌ها و تهدیدات مختلف نتوانست مسیر همواری بر جابه جایی مرزهای بین المللی کمکی بکند. گویی دوران تصویرسازی با انگاره‌های نئوعثمانی در قفقازجنوبی زودتر از موعد به نقطه رهایی خود رسیده و دروغ شعبده‌بازی باکو و آنکارا که با فریب پاشینیان همراه بود، زودتر از موعد برملا شده و تمامی غیب‌گویی‌های رسانه‌ای باکو یک شبه فاش شد. 

بعد از عدم شرکت طرف ارمنی در مذاکرات صلح با طرف آذری که پیش از این قرار بود به میزبانی مسکو در 9 نوامبر 2021 برگزار شود، مقامات باکو در 15 و 16 نوامبر اقدام به لشگرکشی در امتداد نوار مرزی با ارمنستان و تهدید به انسداد دالان لاچین کردند. اگرچه درگیری‌های پراکنده در استان سیونیک نیز بوجود آمد و طرف آذری مجدد اقدام به پیشروی در عمق خاک ارمنستان کرد ولی در طرف مقابل، ایروان هم در تلاش برای استفاده از فاکتورهای سیاسی با نگاه موازنه‌سازی کرد و سعی در حل مسئله تجاوزات با تحریک روسیه و حتی جمهوری اسلامی ایران برآمد. نهایت این درگیری‌ها نیز با وساطت مسکو به متوقف شد. 

روز 26 نوامبر الهام علی‌اف و نیکول پاشینیان از سوی پوتین به سوچی دعوت شدند و همزمان با سالگرد امضای توافقنامه آتش بس و رفع همه خصومت‌ها در قره باغ، دیداری سه جانبه برگزار کردند. در مذاکرات سوچی طرفین در مورد ایجاد یک کمیسیون دوجانبه در مورد مشخص کردن حدود مرزی جمهوری آذربایجان و ارمنستان و تعیین مرزهای بعدی آن با کمک روسیه و همچنین رفع انسداد کوریدورهای حمل و نقل در منطقه توافق کرده و بر تعهد خود در اجرای منسجم و بدون قید و شرط تمامی مفاد بیانیه سه‌جانبه ۹ نوامبر ۲۰۲۰ تاکید می‌کنند، همچنین به عدم اجرای تعهدات جمهوری آذربایجان بر اساس بند ۸ بیانیه در خصوص بازگشت اسرا و دیگر افراد بازداشت شده مربوط می‌شود. پوتین در کنفرانس مطبوعاتی پس از این دیدار سه جانبه اظهار داشت: «ما توافق کردیم که تا پایان سال جاری مکانیسم‌هایی برای تعیین مرزها و تعیین حدود بین دو کشور ایجاد کنیم. به عنوان اولین گام، ما در مورد رفع انسداد کوریدورهای حمل و نقل صحبت کردیم. این در مورد ارتباطات راه آهن و جاده صدق می کند.» علی اف و پاشینیان نیز ضمن قدردانی از روسیه به خاطر برگزاری این مذاکرات، به ماهیت مثبت کار نیروهای حافظ صلح روسیه در منطقه برای ایجاد ثبات در اوضاع اشاره و همچنین بر تعهد خود برای بهبود روابط تأکید کردند. 

توافق بر سر تعیین حدود مرزی و بازگشایی مسیرهای مواصلاتی اگرچه به معنی پایان کامل خصومت‌ها و رفع تمامی کینه‌توزی‌ها نیست و امکان آغاز مجدد درگیری‌ها در عمق منطقه قره‌باغ و اطراف خانکندی و ... همچنان وجود دارد، ولی خط بطلانی است بر تمامی شعبده‌بازی‌های باکو و آنکارا بر سر ایجاد دالان خیالی زنگزور در جنوب ارمنستان. در حقیقت امضای بیانیه سوچی، اعتراف باکو به خیالبافی خود بر ادعای ارضی و رد تمام فرضیه‌های تبلیغاتی وی در مورد ایجاد "دالان" و تلاش بر ایجاد تغییرات جغرافیایی بوده و مسیری هموار به سمت کاهش نظامی‌گری در منطقه و افزایش مراودات اقتصادی و همچنین گام بلندی به سمت توافق صلح است. اما این پایان ماجرا نیست.

21 نوامبر، شاهین مصطفی‌اف، معاون نخست وزیر آذربایجان طی یک سفر کاری به جمهوری اسلامی ایران درخصوص سوآپ گازی به نخجوان با مقامات ایرانی به توافق رسید و همچنین در خصوص توسعه منابع نفتی خزر مذاکراتی را انجام داد. به دنبال آن؛ 28 نوامبر در حاشیه اجلاس سران سازمان همکاری‌های اقتصادی (اکو) در عشق‌آباد، قرارداد سواپ گاز ترکمنستان به جمهوری آذربایجان از مسیر ایران به امضا رسید که بر اساس این توافق، سالانه ۱.۵ تا ۲ میلیارد متر مکعب گاز ترکمنستان از خاک ایران به جمهوری آذربایجان تحویل خواهد شد. اگرچه هنوز بخش اعظمی از جزئیات این توافق منتشر نشده است ولی انجام این مذاکرات و توافقات نشانگر وجود برنامه‌ای مدون برای تدوین روابط راهبردی در زمینه‌ انرژی با جمهوری اسلامی ایران از سوی جمهوری آذربایجان است. 

نکته مهمی که در این قرارداد سه جانبه نهفته است، چشم پوشی ترکمنستان از اجرایی کردن طرح ترانس خزر می‌باشد. طرحی که قرار بود با حذف جمهوری اسلامی ایران از معادلات انرژی منطقه، گاز ترکمنستان را از بستر دریای خزر به آذربایجان منتقل و از آنجا به بازارهای جهانی منتقل کند. این طرح به دلیل اشغال قره‌باغ و نبود صرفه اقتصادی از سوی ترکمنستان با بی میلی مواجه شده است. 

از طرف دیگر اگر نیم نگاهی به پایان قرارداد گازی 25ساله‌ ایران و ترکیه در زمستان امسال و همچنین انعقاد قرارداد 3ساله گازی ترکیه و آذربایجان بیاندازیم، باید چنین برداشت کرد که تمدید قرارداد گازی ترکیه با ایران برای آن به صرفه و اقتصادی‌تر خواهد بود، اگرچه تامین گاز نخجوان از سوی ایران می‌تواند ترکیه را برای تامین گاز این منطقه بیش از پیش تحریک کند. روی‌گردانی مجدد جمهوری آذربایجان به استفاده از پتانسیل‌های ایران در زمینه سواپ انرژی، ترانزیت و همکاری‌های مشترک در حقیقت بیانگر خالی ماندن دست این کشور از وعده‌ گشایش دالان فرضی در جنوب ارمنستان است. 

همچنین پیچیدگی تحولات منطقه قفقاز جنوبی بار دیگر ثابت کرد؛ پروپاگاندایی که علی‌اف و اردوغان همزمان با برگزاری انبوه رزمایش‌ها از سال گذشته در منطقه به راه انداخته بودند، نوعی شعبده‌بازی برای فریب افکارعمومی در داخل آذربایجان با نمایش یک عروسک خیمه شب بازی بنام توران بزرگ بود.

نویسنده: سید حامد حسینی،  دانشجوی دکتری روابط بین الملل