شاهن هوسپیان

            خاندان کئوریکیان (Kurikian) شاخه ای از خاندان پادشاهی باگرادونی (Bagratuni) ارمنستان بودند که در مناطق شمال ارمنستان؛ شمال غرب آذربایجان و جنوب گرجستان امروزی؛ از پایان سده دهم تا ابتدای سده یازدهم میلادی حکومت کرده اند. در سال 966م آشوت سوم باگرادونی (953-977م) پادشاه ارمنستان؛ سمبات پسر بزرگش را به سمت ولیعهدی و گورگن پسر دومش را به عنوان حاکم استان های شمالی ارمنستان منصوب کرد. به این مناسبت؛ حجاری بر روی دیوار شرقی کلیسای آمناپرکیچ دیر ساناهین توسط مادر آنها؛ ملکه خسروانوش از دو پسرش نصب شده است که در آن؛ هر دو ملبس به یک نوع لباس و کلاه می باشند و ماکت کلیسا در دستان آنها قرار دارد

حجاری دیر ساناهین

سمبات دوم (977-989م) پس از فوت پدر به تخت سلطنت نشست؛ اما پس از مدتی گورگن مدعی تاج و تخت ارمنستان شد و برعلیه برادر شورید. طی مذاکراتی که بین آنها انجام شد؛ سمبات پادشاهی برادرش بر مناطق شمالی ارمنستان شامل تاشیر؛ دزراگت و کاخت را به رسمیت شناخت اما به شرط اطاعت از برادر بزرگتر و از آنجائی که سمبات وارثی نداشت؛ گورگن پس از وی به پادشاهی ارمنستان می رسید؛ اما تحولات بعدی شکل دیگری به خود گرفت که این امر محقق نشد.

گورگن که با تلفظ محلی گوریگه یا کئوریکه نامیده می شد با نام کئوریکه اول (988 – 996م) پادشاهی موروثی در منطقه شمال ارمنستان تشکیل داد که در متون تاریخی خاندان وی با نام کئوریکیان نامیده شدند. پایتخت این خاندان ابتدا در شهر سامشولده یا شامشولده در جنوب گرجستان امروزی قرار داشت که سپس به شهر لوری در شمال ارمنستان امروزی منتقل شد. قبرستان خانوادگی این خاندان نیز در همان دیر ساناهین قرار دارد که تا به امروز تعدادی از قبرهای آنها کماکان باقی مانده است

 قلعه شهر شامشولده

 قلعه شهر لوری

اما دیر هاقباد در همسایگی دیر ساناهین؛ تحت نظر حکومت مرکزی قرار داشت که بر روی دیوار شرقی کلیسای نشان مقدس این دیر؛ حجاری از این دو برادر در زمان حکومت سمبات دوم نصب شده است که در دستان آنها ماکت کلیسا قرار دارد. در این حجاری سمبات با لباس پادشاهی است و در بالای سر وی جمله ՍՄԲԱՏ ԹԱԳԱՒՈՐ به معنی "شاه سمباد" و در سمت دیگر حجاری گورگن قرار دارد؛ با این تفاوت که ملبس به لباس پادشاهی نیست؛ اما در بالای سر وی جمله ԿԻՒՐԻԿԷ ԹԱԳԱՒՈՐ به معنی "شاه کئوریکه" حک شده است. سمبات با این حجاری که شباهت به حجاری دیر ساناهین دارد ضمن به رسمیت شمردن پادشاهی برادرش؛ با تفاوت در نوع لباس ها؛ قصد داشته این پیام را برساند که گورگن از نظر مقام حکمتی پایین تر از وی قرار داشته و با ماکت کلیسا در دستانشان؛ اتحاد آنها را همچون قبل نشان داده است

 حجاری دیر هاقباد

            در سال 1045م حکومت خاندان باگرادونی بر ارمنستان توسط امپراتوری بیزانس ساقط شد و شهر آنی (Ani) پایتخت ارمنستان به تصرف ارتش بیزانس درآمد. با سقوط حکومت مرکزی؛ داوید اول (996 – 1048م) پسر کئوریکه اول خود را پادشاه ارمنستان اعلان کرد اما برای تحقق این خواسته؛ قادر به رویاروئی با امپراتوری بیزانس نشد تا این که پسرش کئوریکه دوم (1048 – 1089م) که وی نیز خود را وارث تاج و تخت پادشاهان باگرادونی می دانست با کمک امپراتوری بیزانس تلاش کرد تا ارمنستان را از تسلط سلجوقیان که پس از شکست امپراتوری بیزانس در جنگ ملازگرد در سال 1071م؛ قسمت بزرگی از ارمنستان را به تصرف درآورده بودند؛ خارج کند اما موفقیت چندانی حاصل نشد و قادر به آزادسازی مناطق تحت تصرف سلجوقیان نشد.

            امپراتور کنستانتین دوکاس (1059 – 1067م) به خاطر همپیمانی کئوریکه دوم با امپراتوری بیزانس در جنگ علیه سلجوقیان به وی لقب کئوراباغاد (Curapalatti) را داد که طی سده های چهارم الی 14م سمتی عالی در دربار بیزانس بود. هر چند کئوریکه خود را پادشاه کل ارمنستان می دانست اما با امید دریافت کمک نظامی از امپراتوری بیزانس؛ این سمت را قبول کرد

سکه کئوریکه دوم

            کئوریکه دوم در دوران حکومتش اقدام به ضرب سکه از جنس برنز کرد که در حال حاضر بسیار کمیاب اند. سکه های ضرب شده سه الی هشت گرم وزن و حداکثر 34 میلی متر قطر دارند و تحت تاثیر سکه های بیزانسی ضرب شده در شهر آنی ضرب شده اند. بر روی سکه تصویر حضرت مسیح از رو به رو می باشد؛ در حالی که دور سرش هاله ای از نور قرار دارد و دست راستش را برای تبرک بلند کرده و در دست چپش کتاب مقدس قرار دارد. در دو سمت تصویر حروف ارمنی ՔՍ ՅՍ حک شده که مخفف "هیسوس کریستوس" به معنی عیسی مسیح است. در پشت سکه در پنج سطر نوشته زیر به زبان ارمنی می باشد:

+ ՏՐ ՈԳ|ՆԷ ԿՈՐԻԿ|ԷԻ ԿՈՐԱ|ՊԱՂԱ|ՏԻՆ

که ترجمه آن "خدایا کئوریکه کئوراباغاد را یاری کن" می باشد. سکه در شهر لوری پایتخت کئوریکیان ها ضرب شده است.

            سکه کئوریکه دوم؛ اولین سکه از حاکمان ارمنی می باشد که بر روی آن از خط ارمنی استفاده شده است؛ زیرا پادشاهان قبلی همچون تیگران کبیر و جانشینانش از زبان یونانی بر روی سکه ها استفاده کرده اند.

            مورد جالب دیگر در این سکه ها؛ استفاده از تصویر حضرت مسیح بر روی آنها می باشد که با قوانین کلیسای ارمنستان در تناقض است؛ زیرا در کلیسای ارمنستان برای نشان دادن آن حضرت از نماد استفاده شده است. دلایل استفاده از تصویر آن حضرت بر روی سکه ها؛ تاثیر سکه های بیزانسی می باشد.

امپراتورهای بیزانس برای نشان دادن این که حکومت آنها تحت حمایت خداوند می باشد از زمان حکومت یوستیانوس دوم (685 – 695 م) تصویر حضرت مسیح را بر روی سکه های طلا از روبرو ضرب کرده اند و از زمان حکومت امپراتور ژان یکم تزیمیسکس (969 – 976م) تصویر آن حضرت بر روی سکه های برنزی نیز ضرب شدند

 سکه امپراتوری بیزانس ضرب شده در شهر آنی

            پس از تصرف ارمنستان توسط امپراتوری بیزانس در سال 1045م آنها اقدام به ضرب سکه در شهر آنی با تصویر حضرت مسیح کردند که کئوریکه دوم نیز برای نشان دادن حقانیت پادشاهیش از طرح این سکه ها پیروی کرده است.

            گاگیک پسر کوچک داوید اول و برادر کئوریکه دوم که حاکم منطقه کاخت بود نیز اقدام به ضرب سکه از جنس مس کرده است که سکه های وی تحت تاثیر سکه های سلجوقی و بیزانسی می باشند. از گاگیک که به عربی جاجیق نامیده می شد؛ تا کنون یک عدد سکه در کشور آذربایجان یافت شده است که دارای 2.60 گرم وزن و 18 میلی متر قطر می باشد. نوشته روی سکه همچون سکه های سلجوقی به زبان عربی است که جمله در سه سطر بدین قرار است "الملک العادل | ابوالفضل جاجیق | بن داود قرقی ملک". در پشت سکه تصویر دو نفر به صورت ایستاده که یکی حلقه نور دور سرش دارد و تاج بر سر فرد دیگر می گذارد؛ می باشد

 سکه گاگیک

            تصویر پشت سکه تحت تاثیر سکه طلای رومانوس سوم آرگیروس (1028 – 1034م) امپراتور بیزانس می باشد که در آن حضرت مریم مقدس تاج بر سر امپراتور می گذارد. قصد گاگیک از نقش آن بر روی سکه اش؛ نشان دادن حقانیتش برای حکومت بر منطقه کاخت بوده است. همچنین در زمان کئوریکه دوم؛ او نزد ملکشاه سلجوقی رفته و موفق شده تائید حکومت بر منطقه کاخت را دریافت کند و به همین علت نیز خود را نه به زبان ارمنی بلکه به زبان عربی بر روی سکه اش معرفی کرده است و احتمالا با ضرب این سکه خواسته است به کئوریکه بفهماند که با کسب تائید امپراتوری بیزانس و ملکشاه سلجوقی؛ سیاستی مستقل در پیش گرفته است

سکه طلای امپراتور رومانوس سوم

داوید دوم (1089 – 1145م) پس از فوت کئوریکه دوم حاکم منطقه شد که از او یک عدد سکه در کشور آذربایجان پیدا شده است که از جنس مس به وزن یک گرم و قطر 16 میلی متر می باشد که به علت سائیدگی زیاد نقش و کلیه حروف روی سکه قابل روئت نیست. با بررسی آن خواندن تعدادی از کلمات بدین شرح " ... | داود قرقی | ملک شاه | و ... " امکان پذیر شده است. در این سکه نام ملکشاه سلجوقی به چشم می خورد که بیانگر اطاعت وی از ملکشاه سلجوقی می باشد

 سکه داوید دوم

            از آنجائی که سرزمین تحت حکومت این خاندان در داخل مرزهای سه کشور ارمنستان؛ آذربایجان و گرجستان امروزی قرار دارد و بررسی های بناهای بجا مانده از آنها در سال های اخیر آغاز شده است؛ امکان پیدا شدن سکه های بیشتر وجود دارد؛ که اطلاعات بیشتری از دوره حکومت این خاندان در اختیار باستانشناسان و تاریخدانان خواهد گذاشت.