شاهن هوسپیان

            در دیر آمناپرکیچ مقدس واقع در محله جلفای اصفهان؛ کلیسای جامع هوسپ آرماتاتسی مقدس (Saint Joseph Arematatsi) قرار دارد که ساختن آن به دلیل سیاست ضد عثمانی شاه عباس اول به مدت پنجاه سال با تاخیر انجام شد. کلیسای هوسپ آرماتاتسی اهمیت خاصی برای ارمنیان ایران دارد؛ زیرا از سال 1664م تا زمان تشکیل خلیفه گری ارمنیان تهران و شمال در سال 1945م؛ کلیسای جامع کل ارمنیان ایران به غیر از ارمنیان منطقه آذربایجان بوده است

تصویر شماره 1 – کلیسای هوسپ آرماتاتسی

            شاه عباس اول صفوی (1587 – 1629م) پس از به حکومت رسیدن؛ برای بازپس گیری سرزمین های از دست داده براساس پیمان 23 اوت 1514م که به علت شکست شاه اسماعیل اول صفوی (1501-1524م) در جنگ چالدران به تصرف عثمانی درآمده بود؛ در سال 1603م به ارمنستان و گرجستان لشکرکشی کرد. پس از رسیدن سپاه عثمانی به منطقه به سمت جنوب رود ارس عقب نشینی کرده و برای جلوگیری از پیشروی دشمن؛ سیاست دشت های سوخته را اعمال کرد. او دستور داد تا کل ارمنیان ساکن در دشت آرارات و منطقه نخجوان را به داخل خاک ایران کوچانده و تمامی خانه ها و مزارع آنها را بسوزانند.

            ارمنیان ساکن در شهر جلفا را به همراه صنعتگران و بازرگانان شهرهای قارص؛ نخجوان و تبریز در جنوب شهر اصفهان در ساحل زاینده رود اسکان داد و برای جلوگیری از بازگشت آنها به سرزمین اجدادیشان؛ منطقه مابین زاینده رود تا کوه صفه را در اختیار آنها قرار داد؛ که شهر جلفای نو در این منطقه ساختند.

            شاه عباس قصد پیروزی های مقطعی در قبال امپراتوری عثمانی را نداشت؛ بلکه هدف وی حذف کامل این رقیب قدرتمند در منطقه بود و برای تحقق این هدف نیازمند همپیمانانی بود؛ اما در منطقه قادر به یافتن آن نشد؛ بنابراین متوجه کشورهای اروپائی شد؛ زیرا موقعیت آنها نیز به دلیل پیشروی عثمانی در خاک اروپا به خطر افتاده بود. برای جلب توجه کشورهای اروپائی و برقراری روابط مستحکم با آنها به بازرگانان اروپائی اجازه فعالیت در ایران و همچنین اجازه حضور مبلغین مذهبی در مناطق غیر مسلمان نشین را داد. شاه عباس برای جلب حمایت پاپ رهبر کلیسای کاتولیک که نفوذ بسیاری بر حاکمان کشورهای کاتولیک مذهب اروپا داشت و از طریق وی می توانست حاکمان اروپائی را برای جنگ با عثمانی ترغیب کند؛ در سال 1614م فرمانی صادر کرد که براساس آن دستور تخریب کلیسای جامع ارمنیان در دیر اجمیازین ارمنستان؛ حمل سنگ های آن به اصفهان و بازسازی کلیسا در محله باغ زرشک و سپس تحویل آن به پاپ رهبر کلیسای کاتولیک را داد؛ تا نماینده پاپ رهبری مسیحیان ایران را که عمدتا ارمنیان بودند بدست گیرد

تصویر شماره 2 – تصویر فرمان شاه عباس اول به تاریخ 1023 ق

            شاه عباس اول برای جلب حمایت پاپ؛ این موضوع را در فرمان مورخ 1023 ق (1614م) چنین ذکر کرده است که "... کس نزد حضرت بابا خواهیم فرستاد که یکی از کشیشان و رهبانان ملت مسیحی را بدارالسلطنه اصفهان فرستد که در آن کلیسا (منظور کلیسای بازسازی شده در باغ زرشک است) به آداب عبادت قیام کرده و طوایف مسیحیه را به اطاعت و عبادت ترغیب نماید ...". در خصوص تخریب کلیسای اجمیازین و انتقال سنگ های آن به اصفهان در بخش دیگر فرمان چنین آمده است که "... و چون چند عدد سنگ متبرک در اوچ کلیسیای (منظور دیر اجمیازین می باشد) ایروان بود و عمارت آن کلیسیا منهدم گشته خرابی تمام بآن راه یافته بود که دیگر شایستگی تعمیر نداشت و کشیش آنجا نیز استخوانهای پیغمبران را که در آن مکان مدفون بود از آنجا بیرون آورده بجماعت نصارا و ترسایان فروخته آنمقام را از عزت و سراقت انداخته بود بنابر آن سنگهای مذکور را از آنجا بیرون آورده روانه درالسلطنه اصفهان فرمودیم که در کلیسیای عالیی که در آنجا ترتیب میدهیم نصب فرمائیم ...". از متن فرمان مشخص می گردد که برای تخریب کلیسای اجمیازین به دنبال بهانه ای بوده است و به همین دلیل نیز موضوع ویران بودن بنا و فروش استخوان های پیغمبران توسط جاثلیق را در متن فرمان ذکر کرده است در حالی که نه کلیسا تخریب شده بود و نه استخوان پیغمبری در این کلیسا وجود داشت

تصویر شماره 3 – متن کامل فرمان شاه عباس اول

            چرا شاه عباس قصد جابجائی کلیسای جامع اجمیازین از ارمنستان به اصفهان را داشت؟ مسیری بالغ بر 1500 کیلومتر وکاری پرهزینه و با امکانات آن دوره بسیار سخت؛ در حالی که بنای یک کلیسای جدید و با شکوه بدون سنگ های کلیسای اجمیازین به راحتی مقدور بود. علت آن تقدس این بنا برای ارمنیان کل جهان بود که این موضوع در جمله "... چند عدد سنگ متبرک در اوچ کلیسیای ایروان بود ..." مشهود است. در ادامه فرمان با جمله "... چون سنگهای مذکور را بدانجا آورند همگی طوایف مسیحیه را جمع نموده از روی تعظیم و احترام تمام استقبال کرده ..." نشان دهنده اطلاع وی از تقدس این بنا برای ارمنیان بود.

شاه عباس با این فرمان سه هدف را دنبال می کرد. او به خوبی از نقش ارمنیان در گسترش تجارت خارجی ایران؛ تاثیر آنها در هنر و کشاورزی اطلاع داشت و مایل نبود تا آنها به موطن اصلی خود بازگردند و با انتقال کلیسای اجمیازین به اصفهان آنها را وابسته به سکونتگاه جدیدشان می کرد؛ دوم این که جلفای نو مرکز دینی ارمنیان کل جهان بخصوص ارمنیان ساکن در مناطق تحت سلطه عثمانی می گردید و از این طریق نفوذ خود را بر ارمنیان ساکن در مناطق عثمانی گسترش می داد و بالاخره سوم؛ برنامه خود در خصوص جلب نظر پاپ را به اجراء می گذاشت

تصویر شماره 4- کلیسای جامع اجمیازین در سده 19م

            در صورت تحقق برنامه شاه عباس؛ اولا کلیسای جامع اجمیازین بطور کامل ویران می شد و دوم این که کلیه ارمنیان ساکن در ایران مجبور به قبول مذهب کاتولیک می شدند که سپس این مذهب به ارمنیان ارمنستان تحت سلطه ایران تحمیل می شد زیرا پاپ فقط به ارمنیان ایران بسنده نمی کرد و کلیسای ارمنستان استقلال خود را از دست داده و مطیع رهبری کلیسای کاتولیک اروپا می شد. اما هدف شاه عباس از صدور این فرمان صرفا سیاسی - نظامی بود و موضوع تعلقات مذهبی ارمنیان و حفظ استقلال کلیسای آنها برای وی مطرح نبود.

            شاه عباس برای متحد کردن کشورهای اروپائی با خود برعلیه امپراتوری عثمانی؛ از ابزارهای اقتصادی و مذهبی استفاده کرده و برای جلب حمایت پاپ؛ به مبلغین مذهبی کاتولیک آزادی عمل در مناطق غیر مسلمان نشین یعنی در بین ارمنیان؛ زرتشتیان؛ آشوریان و یهودیان را داد که با استقبال پاپ مواجه شد. در بین هئیت های سیاسی و اقتصادی که از کشورهای اروپائی روانه ایران می شدند مبلغین مذهبی نیز حضور داشتند. از بین افرادی که راهی ایران شدند برادران رابرت (Robert 1581-1628) و آنتونی (Anthony 1565-1635) شرلی از اعتماد پاپ برخوردار بودند و هدف آنها از آمدن به ایران بیشتر مذهبی بود تا سیاسی و اقتصادی.

            به دستور شاه عباس؛ در فوریه 1608م حسینعلی بیک به همراه رابرت شرلی به عنوان سفیر راهی اروپا شدند تا نزد پاپ رفته و مذاکرات برای آغاز جنگ با عثمانی را انجام دهند. در 28 سپتامبر 1609م هئیت اعزامی با پاپ پل پنجم (1605-1621م) ملاقات کرده و پیام شاه عباس را به اطلاع وی رسانند که موضوع آزادی عمل مبلغین مذهبی مورد استقبال پاپ قرار گرفت و قول همکاری با شاه عباس را داد. هئیت اعزامی همچنین با قدرتمندترین حاکم اروپا یعنی فیلیپ سوم (1578-1621م) پادشاه اسپانیا نیز ملاقات کردند. فیلیپ طی نامه ای به شاه عباس قول همکاری در صورت اعلان فتوای جنگ برعلیه عثمانی از طرف پاپ را داد و از شاه عباس خواست تا پرتقالی ها را از خلیج فارس اخراج کرده و کنترل قلعه های بندر گمبرون (بندر عباس کنونی) و جزیره بحرین را به اسپانیا بدهد.

            پاپ و حاکمان اروپائی به جزء قول و وعده؛ اقدام دیگری انجام ندادند اما اعزام بازرگانان و مبلغین مذهبی را ادامه دادند. شاه عباس در سال 1624م نادرعلی بیک و موسی بیک را بعنوان سفیر به اروپا برای پیگیری وعده های داده شده اعزام کرد. شاهان صفوی بیهوده امید به پاپ و حاکمان اروپائی بسته بودند؛ آنها قصد اقدام نظامی علیه عثمانی را نداشتند؛ زیرا با شروع جنگ های ایران و عثمانی از ابتدای سده شانزده میلادی؛ امپراتوری عثمانی مجبور شده بود تمامی نیروی نظامی خود را برعلیه ایران متمرکز کند و خطر پیشروی آنها در خاک اروپا از بین رفته بود.

            رابرت شرلی و همسرش که از حمایت شاه عباس برخوردار بودند از مبلغین مذهبی کارملی (Carmelites) که فعالیت خود را در جلفای اصفهان از سال 1607م شروع کرده بودند؛ حمایت کرده و اقدام به بنای کلیسای آوتیک مقدس کردند. رهبری کلیسای ارمنی در جلفای نو تلاش برای متوقف کردن فعالیت های مبلغین مذهبی که از حمایت دربار برخوردار بودند؛ انجام می داد؛ اما نتیجه ای حاصل نمی شد.

            هر چند پس از استقرار ارمنیان در جنوب اصفهان؛ شاه عباس به آنها اجازه ساختن کلیساهای متعددی از جمله هاکوپ مقدس (1607م)؛ سرکیس مقدس (1609م)؛ گئورگ و نازارت مقدس (1611م)؛ گریگور مقدس (1612م)؛ استپانوس مقدس (1614م)؛ هوانس مقدس (1621م)؛ کاراپت مقدس (1623م) و بتقهم مقدس (1627م) را داده بود اما فرمان مورخ 1023 ق و فعالیت گسترده مبلغین مذهبی مانع از ساختن کلیسای جامع در دیر آمناپرکیچ جلفای اصفهان گردیده بود.

            پاپ اوربان هشتم (1623-1644م) با هدف سرعت بخشیدن در اجراء فرمان شاه عباس در خصوص تسلط بر کلیسای ارمنستان؛ دو روحانی فرقه کاپوچین (Capuchin) به نام های گابریل (Father Gabriel of Paris) و پاسیفیک (Father Pacifique of Provins) را به ایران اعزام کرد که در سال 1628م به شهر قزوین رسیدند. پاسفیک به دستور شاه عباس به اروپا نزد پاپ باز گشت تا به او در خصوص قول داده شده یادآوری کند؛ اما گابریل به اصفهان آمده و تبلیغات مذهبی در بین ارمنیان جلفا را شتاب داد که در نتیجه اختلافات و درگیری های مذهبی ناخوشایندی بین پیروان دو مذهب رخ داد که این وضعیت تا ترک اصفهان توسط گابریل در سال 1636م ادامه یافت.

            برای جلوگیری از ادامه فعالیت مبلغین مذهبی؛ روحانیون کلیسای جلفای اصفهان سعی در خنثی کردن فعالیت های آنها بودند و بازرگانان ارمنی که در دربار نفوذی داشتند سعی در خنثی کردن فعالیت های نمایندگان سیاسی حامی مبلغین؛ همچون برادران شرلی در دربار بودند. یکی از این بازرگانان؛ خواجه نظر ولنجانیان بود که نفوذ زیادی در دربار داشت. هر چند او نتوانسته بود تغییری در فرمان شاه بدهد اما موفق به مقابله با نفوذ نمایندگان پاپ برای سرعت بخشیدن در انتقال رهبری کلیسای ارمنستان به آنها شده بود و فعالیت آنها مختص تبلیغ مذهب در بین ارمنیان شهر شده بود. در این بین هزینه سنگین و مسافت دور انتقال سنگ های کلیسای اجمیازین که به کندی انجام می شد؛ نیز به کمک وی آمد.

            هر چند قسمت هائی از کلیسا تخریب و سنگ های آن به اصفهان منتقل شده بود اما پس از مدتی تخریب آن متوقف شد. از سنگ های منتقل شده به اصفهان پانزده قطعه از آنها اکنون در صحن کلیسای گئورگ مقدس جلفای اصفهان نگهداری می شود که یکی از زیارتگاه های ارمنیان ایران است

تصویر شماره 5 – سنگ های قرار داده شده در صحن کلیسای گئورگ مقدس

            پاپ اوربان هشتم پس از فوت شاه عباس اول؛ نامه ای برای شاه صفی (1629-1642م) در سال 1640م ارسال کرد و در خصوص تصمیم شاه عباس برای انتقال کلیسای ارمنستان به پاپ یادآور شد. اما شاه صفی با در نظر گرفتن این که پاپ به قول خود عمل نکرده بود؛ درخواست پاپ را رد کرد. بازرگانان جلفای اصفهان از این موقعیت استفاده کرده و از شاه صفی درخواست ابطال فرمان شاه عباس اول را کردند اما شاه صفی به احترام شاه عباس از ابطال فرمان سرباز زد.

            زمانی که شاه عباس دوم (1642-1666م) به حکومت رسید؛ ارمنیان جلفای اصفهان از وی درخواست کردند تا فرمان را لغو کند؛ اما شاه عباس دوم نیز به احترام جدش این درخواست را رد کرد اما با اطلاع از این که اروپائیان از وعده آنطرف تر نرفته و سعی در سوء استفاده از فرمان شاه عباس اول برای تحقق اهداف اقتصادی و مذهبی خود دارند دستور توقف فعالیت مبلغین مذهبی را داد و فرمانی در سال 1064 ق (1654م) در خصوص لغو بنای کلیسای جامع در محله باغ زرشک را صادر کرد

تصویر شماره 6 - تصویر فرمان شاه عباس دوم به تاریخ 1064 ق

            در متن فرمان جمله "... درینوقت رعایاء ارامنه ساکن دارالسلطنه مزبور بعرض رسانیدند که احداث کلیسیای مزبور باعث تفرقه رعایا و رفتن ایشان بالکاء فرنگست بنابراین ساختن کلیسیای مزبور را درینوقت موقوف فرمودیم ..." می باشد که براساس آن تصمیم در جابجائی کلیسای اجمیازین و بازسازی آن در باغ زرشک منتفی شد

تصویر شماره 7 - متن کامل فرمان شاه عباس دوم

            صدور این فرمان فرصت مناسبی برای ساختن کلیسای جامع ارمنیان ایران بوجود آورد؛ بنابراین اسقف داوید خلیفه ارمنیان جلفای اصفهان با کسب اجازه از شاه و با کمک مالی اهالی شهر؛ کلیسای جامع را در دیر آمناپرکیچ واقع در محله میدان بزرگ از سال 1655م شروع کرد. در ابتدا نمازخانه کوچکی که در دیر بود تخریب و ساختن کلیسای هوسپ آرماتاتسی را آغاز کردند که در سال 1664م به پایان رسید و ارمنیان ایران صاحب کلیسای جامع خود شدند و خطر از دست دادن استقلال کلیسای ارمنستان نیز از بین رفت.

            در خصوص بنای کلیسای هوسپ آرماتاتسی کتیبه ای بر روی سردر ورودی غربی کلیسا در دو خط به شرح زیر قرار دارد:

ՀԻՄՆԱՐԿԵՑԱՒ ԱՄԵՆԱՓՐԿԻՉԻ ՎԱՆՔՍ Ի ԹՎ[Ի]Ն ՌՃԴ Ի Թ[Ա]Գ[ԱՒՈ]Ր[Ո]ՒԹԵ[ԱՆ] ԵՐԿՐՈՐԴ ՇԱՀ [Ա]Բ [Ա]ՍԻՆ ԵՒ Կ[Ա]Թ[Ո]Ղ[Ի]Կ[Ո]ՍՈ[Ւ]ԹԵ[ԱՆ] Տ[ԵԱՌ]Ն ՓԻԼԻՊՈՍԻ Ի ՁԵՌՆ Ս[ՈՒՐ]Բ ՈՒԽՏԻՍ ԱՌ[Ա]ՋՆ[Ո]ՐԴ ԴԱՒԻԹ Վ[Ա]ՐԴ[Ա]Պ[Ե]ՏԻ ԿԱՄ[Ա]ԿՑ[Ո]ՒԹ[ԵԱՄ]Բ | ԵՒ ՏՐՕՔ ՋՈՒՂ[Ա]ՅՈՒ ԺՈՂՈՎՐԴ[Ա]Ց ԵՒ ԱՒԱՐՏԵՑ[Ա]Ւ ՌՃԺԳ ԱՄԻ: ՈՐՔԱՆ Պ[Ա]Տ[Ա]ՐԱԳ ԵՒ Պ[Ա]ՇՏՈՆՔ ՈՐ Ի ԵԿԵՂԵՑԻ ՍՄԱՅ ԿԱՏԱՐԻ ԼԻՑԻ ՄԱՍՆ Ե[Ւ] Ի ԲԱԺԻՆ Հ[Ա]Մ[Ա]Կ ԿԸՆԴ[Ա]ՆԵ[Ա]Ց ԵՒ ՆՆՋԵ[ՑԵ]ԼՈՑ:

تصویر شماره 8 – کتیبه بالای سردر ورودی غربی کلیسا

            ترجمه کتیبه بدین قرار است: "دیر آمناپرکیچ در تاریخ 1655 در زمان پادشاهی شاه عباس دوم و جاثلیقی پیلیپوس و خلیفه وارتابد داوید و همیاری مردم جلفا ساخته شد که در تاریخ 1664 خاتمه یافت. هرچه دعا و نیایش در این کلیسا انجام شود سهم زندگان و مردگان باشد."

منابع:

Ghougassian V., The Emergence of the Armenian Diocese of New Julfa in the seventeenth century, Pennsylvania 1998

Տէր Յովհանեան Յ., Պատմութիւն Նոր Ջուղայու որ յԱսպահան, հ.Բ, Նոր Ջուղա 1881

Մինասեան Լ., Նոր Ջուղայի եկեղեցիները, Նոր Ջուղա 1992

Rudi Matthee, The Safavids under Western Eyes: 17^th century European travelers to Iran, Journal of early modern history, vol.13, issue 2, 2009

Roger M.Savory, relation between the Safavid state and its non-muslim minorities, Islam and Chsitian-Muslim relations, vol.14, issue 4, 2003

سفرنامه برادران شرلی – علی دهباشی – تهران 1386