نویسنده: قربان مسعودی، کارشناس مسائل اوراسیا

دیپلماسی ایرانی: اشتیاق ارمنستان برای خروج از انزوای سیاسی، اقتصادی و تجاری و همچنین چالش های اقتصادی ترکیه انگیزه های زیادی به آنها برای کاستن دشمنی های قدیمی داده است. عادی سازی روابط میان ترکیه و ارمنستان علاوه بر دست آوردها و چشم اندازهای نزدیک از جمله رونق تعاملات اقتصادی میان دو کشور، دارای طیفی از چشم اندازهای وسیع تر نیز هست. لذا موارد مترتب بر عادی سازی روابط میان ترکیه و ارمنستان را می توان در سرفصل های ذیل بررسی کرد: 

گشودن افق های جدید در برقراری روابط سیاسی میان ارمنستان و سایر کشورهای اسلامی

بدون تردید یکی از تنگناهای ارمنستان برای برقراری روابط دیپلماتیک با سایر کشورهای اسلامی، محدودیت های اعمالی از سوی کشورهای اسلامی دوست و نزدیک به جمهوری آذربایجان بوده است. از جمله این کشورها، می توان از پاکستان نام برد که تا کنون حتی حاضر به شناسایی استقلال جمهوری ارمنستان نشده است چه رسد به آن که با ایروان روابط سیاسی – اقتصادی برقرار کند. یکی از تحولات آنی حاصل از جنگ 44 روزه میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان، برداشتن برخی از موانع سیاسی پیش روی ارمنستان برای برقراری روابط سیاسی با سایر کشورهای اسلامی است. در این راستا می توان از سفرهای اخیر آرمن سرکیسیان، ریاست جمهوری اسبق ارمنستان به کشورهای امارات، قطر و عربستان سعودی نام برد. تردیدی نیست که بازپس‌دهی سرزمین های اشغالی آذربایجان تاثیر بسیار مثبتی در پذیرش رئیس جمهوری ارمنستان به عنوان یک میهمان ویژه از سوی روسای کشورهای اسلامی مذکور داشته است. لذا می توان پیش بینی کرد که ارمنستان بعد از پشت سر گذاردن مشکلات سیاسی خود با جمهوری آذربایجان بر سر مسائل سرزمینی، بتواند شرایط سیاسی جدیدی را در پیش روی خود قرار دهد. 

توسعه و رونق اقتصادی جمهوری ارمنستان و ترکیه

ترکیه و ارمنستان به لحاظ اقتصادی از عادی سازی روابط سود خواهند برد. این در حالی است که منفعت دو کشور از تعاملات اقتصادی می تواند فراتر از آغاز و گسترش روابط تجاری – اقتصادی فیمابین باشد. در واقع با گشایش احتمالی مسیرهای ارتباطی میان دو کشور که می تواند حاصل برقراری روابط زودهنگام دیپلماتیک میان این دو همسایه قفقاز جنوبی باشد، چشم اندازهای وسیعی پیش روی دو کشور گشوده می شود. بدین ترتیب، آنکارا و ایروان می توانند بدون هیچ مانعی با بهره گیری از محورهای مواصلاتی فیمابین خود به صادرات و واردات دو و چند جانبه اقدام کنند. شایان ذکر است که بسیاری از کالاهای ترکیه ای هم اکنون نیز به طور غیر مستقیم در بازارهای ارمنستان ارائه می شوند و با توجه به کیفیت کالاهای عرضه شده از اقبال عمومی خوبی هم برخوردارند. لذا عادی سازی روابط و رفع موانع پیش رو، میزان مبادلات غیر رسمی کنونی فیمابین دو کشور را به میزان فزاینده ای افزایش خواهد داد. 

خروج ارمنستان از انزوای منطقه ای و بین المللی 

با توجه به موقعیت جغرافیایی ارمنستان، این کشور از سوی کشورهای همسایه خود در حصر قرار گرفته و دسترسی آن به دنیای خارج تنها از مسیر عبوری یا ترانزیتی کشورهای واقع در شمال و جنوب این کشور یعنی گرجستان و جمهوری اسلامی ایران امکان پذیر است. با توجه به محاصره 30 ساله این کشور از سوی ترکیه و جمهوری آذربایجان و محدودیت های ترانزیتی از مسیر گرجستان، یکی از اصلی ترین منافذ تنفس ارمنستان، جمهوری اسلامی ایران بوده است. لذا در صورت رفع محتمل موانع مواصلاتی که در پی خروج این کشور از انزوای منطقه ای و بین المللی صورت خواهد گرفت، مسیر دسترسی ارمنستان به دریای مدیترانه و دریای سیاه و از آن طریق به قاره اروپا، آفریقا، آسیا و آمریکا فراهم می شود. همچنین دسترسی ارمنستان به مسیرهای مواصلاتی جمهوری آذربایجان، امکان ارتباط این کشور با دریای خزر، جمهوری اسلامی ایران (از مسیری متفاوت)، روسیه و آسیای مرکزی را امکان پذیر می سازد. 

ادغام سرزمینی جمهوری آذربایجان و خروج این کشور از محدودیت های اقتصادی 

رفع موانع مواصلاتی میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان، دسترسی آذربایجان به نیمه دور افتاده خود یعنی جمهوری خودمختار نخجوان و ارتباط با محیط اقتصادی ترکیه و برقراری بدون مانع تعاملات اقتصادی میان دو بخش از خاک آذربایجان و جمهوری ترکیه را برقرار می سازد. در نتیجه جمهوری آذربایجان خواهد توانست مسیرهای ارتباطی خود با دریای سیاه و دریای مدیترانه را کوتاه و متنوع کند و مسیرهای ترانزیتی جدیدی به لحاظ تعاملات اقتصادی و ترانزیتی به سوی اروپا برقرار کند. دراین ارتباط جمهوری آذربایجان خواهد توانست بجای عبور از گرجستان برای دسترسی به ترکیه و یا نخجوان به مسیر بسیار کوتاه تر و کم هزینه تری دست یابد. بدین ترتیب موجبات رشد اقتصادی- اجتماعی آذربایجان در دو سوی خاک خود فراهم می شود. همچنین برقراری ارتباط نوین این کشور با جمهوری ترکیه نیز افق های اقتصادی، سیاسی و نظامی جدیدی را پیش روی آذربایجان قرار خواهد داد. 

تقویت نفوذ ترکیه در قفقاز جنوبی و دسترسی به آسیای مرکزی

فعال کردن محورهای مواصلاتی در منطقه قفقاز جنوبی، موجبات تقویت حضور ترکیه در قفقاز جنوبی و امکان دسترسی بدون مانع این کشور به آسیای مرکزی را فراهم خواهد کرد. لذا در نتیجه تحولات برآمده از جنگ میان آذربایجان و ارمنستان در قفقاز جنوبی، میزان تعاملات اقتصادی و سیاسی ترکیه با آذربایجان و کشورهای آسیای مرکزی و به خصوص کشورهای به اصطلاح ترک زبان فراهم خواهد شد. از این رهگذر ترکیه برنامه ریزی مدون تری در خصوص عملیاتی کردن راهبردهای خود در سازمان دهی کشورهای ترک زبان به عمل خواهد آورد. همچنین بسیاری از کشورهای آسیای مرکزی نیز می توانند با استفاده از مسیر دریای خزر و ارتباطات موجود در آن سوی خزر و استفاده از مسیرهای جمهوری آذربایجان، ارتباطات اقتصادی- اجتماعی نزدیک تری با ترکیه برقرار کنند. 

امکان دسترسی روسیه به ارمنستان و ترکیه از طریق آذربایجان 

عادی سازی روابط میان ترکیه و ارمنستان در چارچوب تحولات قفقاز جنوبی، در راستای منافع روسیه ارزیابی شده و به نظر می رسد که این کشور به عنوان یکی از تاثیرگذارترین طرف های سیاسی در این منطقه، علاوه بر تامین و تقویت حضور نظامی خود در خاک ارمنستان و تسلط بر مسیرهای مواصلاتی، امکان دور زدن گرجستان و دسترسی به آذربایجان و ارمنستان را خواهد داشت. روسیه همچنین در پی آن است که با ایجاد و الغاء وجود تهدیدات دائمی برای جمهوری ارمنستان، تسلط سیاسی – نظامی خود بر این کشور کوچک و ضعیف قفقاز جنوبی را نهادینه کند. 

گریز ارمنستان از مدار روسیه 

ایروان درک می کند که با انجام مانور بین روسیه و غرب نمی تواند به چیزی برسد. لذا برقراری روابط بین ترکیه و ارمنستان از یک سو به نفع ارمنستان و از سوی دیگر به نفع ترکیه به عنوان عضوی از بلوک غرب و سازمان ناتو است. اولا، ترکیه به خاطر عضویت در ناتو و نزدیکی به کشورهای اروپایی، این حس را در غرب و آمریکا الغاء می کند که با نفوذ ترکیه در این منطقه، در واقع چشم اندازهای آتی برای افزایش نفوذ آنها در قفقاز جنوبی روشن خواهد بود و بنابر این موضع آنها در برابر روسیه تقویت خواهد شد. بر خلاف واشنگتن، روابط خوب آنکارا و ایروان می تواند همگام و همراستا با منافع مسکو نباشد، زیرا کرملین می داند که در این صورت ارمنستان می تواند از مدار روسیه خارج و به یک کشور آزاد تبدیل شود. در همین راستا، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا از عادی سازی روابط میان ارمنستان و ترکیه استقبال کرده است. در واقع، به نظر می رسد منافع ژئوپلتیک ارمنستان و روسیه در رابطه با توافقات اخیر می تواند با یکدیگر مطابقت نداشته باشد. ارمنستان توافقات جدید با آذربایجان و ترکیه را گامی مهم در راستای گرایش به سوی غرب می داند. از سوی دیگر روسیه نیز قصد دارد اتحادیه اوراسیا را گسترش دهد و جلو حضور غرب در گفت و گوی میان ترکیه و ارمنستان را بگیرد و همگرایی سیاسی و اقتصادی با جمهوری آذربایجان و ارمنستان را تقویت کند.