به قلم: شیائو بین؛ معاون دبیرکل مرکز مطالعات سازمان همکاری شانگهای

جنگ روسیه و اوکراین منجر به سازماندهی مجدد زنجیره تامین انرژی جهانی شده است که مستقیماً توسط اتحادیه اروپا هدایت می‌شود. انرژی همیشه ستونی برای روابط اتحادیه اروپا و روسیه بوده است و پس از شروع جنگ توسط هر دو طرف مورد استفاده قرار گرفت.

۸۰ درصد گاز طبیعی روسیه که به اتحادیه اروپا صادر می‌شود از طریق اوکراین ترانزیت می‌شود. در ابتدا، بحران گاز طبیعی روسیه و اوکراین عمدتاً به عرضه و قیمت، به علاوه بدهی‌های شرکت‌های انرژی مرتبط بود. این موضوع بر ثبات عرضه انرژی به اروپا تأثیر گذاشت. با توجه به رکود اقتصادی درازمدت، اوکراینی‌ها می‌خواستند زودتر بخشی از اروپا شوند، زیرا کشورشان به طور قابل توجهی از همسایگان خود که به اتحادیه اروپا پیوسته بودند عقب افتاده بود. به عنوان مثال، طبق گزارش بانک جهانی، درآمد خالص سرانه اوکراین در سال ۲۰۲۰، ۵٫۷ برابر کمتر از درآمد لهستان بوده است. در نتیجه، بحران گاز طبیعی به تدریج از اقتصاد به سیاست سرایت کرد. با این حال، آلمان و فرانسه، بزرگترین ذی‌نفعان انرژی روسیه، تمایلی به از دست دادن منافع شخصی خود نداشتند و مکرراً تصمیم گرفتند روسیه را در برابر اقدامات نظامی و دیپلماتیک تهاجمی روسیه در فضای پس از شوروی راضی کنند.

در واقع، مماشات نتوانست مناقشه روسیه و اوکراین را حل کند. تنش بین روسیه و اوکراین بارها منجر به کاهش شدید – حتی وقفه – در عرضه گاز طبیعی در کشورهای اروپایی شد و امنیت انرژی آنها را تهدید کرد. اروپایی‌ها سرانجام دریافتند که سطح بالای وابستگی آنها به انرژی روسیه باید کاهش یابد.

اگرچه روسیه و اوکراین نشان دادند که می‌توانند اختلافات انرژی را تحت کنترل خود نگه دارند، اتحادیه اروپا شروع به توسعه طرح‌هایی برای جایگزینی انرژی روسیه از طریق بهبود بهره‌وری انرژی – کاهش شدت انرژی فعالیت‌های اقتصادی و جستجوی منابع مطمئن‌تر و در عین حال توسعه شدید انرژی‌های تجدیدپذیر کرد. با این حال، تلاش برای تنوع بخشی به دلیل روابط نزدیک با انرژی روسیه محدود شد.

در سال ۲۰۱۸، حدود ۴۰ درصد از گاز طبیعی اتحادیه اروپا از روسیه وارد شد. و قبل از سال ۲۰۱۵، زمانی که پایانه LNG لیتوانیایی کلایپدا ساخته شد، کشورهای بالتیک تمام گاز طبیعی خود را از روسیه وارد می‌کردند. حتی پس از شروع جنگ در اوکراین، واردات از روسیه همچنان حدود ۲۴٫۶۵ درصد از بازار گاز طبیعی اروپا را (از ژانویه تا نوامبر ۲۰۲۲) تشکیل می‌داد. در همان زمان، روسیه بیش از نیمی از کل درآمد ارزی خود را از بازار انرژی اتحادیه اروپا به دست آورد.

کشورهای اتحادیه اروپا به طور کلی موافق بودند که روابط نزدیک انرژی با روسیه تهدیدی برای ثروت، قدرت و امنیت آنها است. مسلماً در اتحادیه اروپا نیز نظرات متفاوتی وجود دارد که این نگرانی‌ها را اغراق آمیز می‌دانند. از این نظر، رویارویی با اروپا برای روسیه خودکشی سیاسی و اقتصادی خواهد بود و به نفع روسیه نخواهد بود. با این حال، سال گذشته ثابت کرد که اروپا یکپارچه است. شورای اروپا ۱۰ دور تحریم علیه روسیه را تصویب کرد.

بر اساس گزارش یورواستات، واردات انرژی از روسیه در سال ۲۰۲۲ نسبت به سال قبل از آن به شدت کاهش یافته است، از جمله گاز طبیعی ۲۴٫۳ درصد و نفت ۱۰٫۵ درصد. در همین حال، وابستگی انرژی اروپا به ایالات متحده به میزان قابل توجهی افزایش یافت و به ۲۵٫۷۲ درصد از واردات گاز طبیعی اتحادیه اروپا رسید.

عوامل سیاسی به طور فزاینده‌ای به عامل اصلی تغییر در زنجیره تامین انرژی اتحادیه اروپا تبدیل شده‌اند. اتحادیه اروپا که از تأثیر منفی وابستگی زیاد به انرژی روسیه رنج می‌برد، اکنون توجه زیادی به «کمبود ساختاری» ناشی از عرضه دارد، که معمولاً در معرض سیاست قدرت‌های بزرگ است و علت اصلی نگرانی امنیت انرژی اروپا است.

ایالات متحده و اتحادیه اروپا در حال همکاری برای بهبود امنیت انرژی اروپا هستند. برای جلوگیری از سرازیر شدن درآمدهای انرژی به روسیه، اتحادیه اروپا در ماه اوت واردات زغال سنگ روسیه را ممنوع کرد و در دسامبر تحریمی جامع بر نفت دریایی روسیه، نفت دیزل و سایر فرآورده‌های نفتی اعمال کرد. با این حال، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه قول داد به هر قیمتی به جنگ در اوکراین ادامه دهد.

در ۱۰ مارس، رئیس کمیسیون اروپا، اورسولا فون در لاین، با جو بایدن، رئیس جمهور ایالات متحده دیدار کرد و دو طرف توافق کردند که برای بهبود امنیت انرژی اروپا از طریق متنوع کردن منابع، کاهش مصرف و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی، با یکدیگر همکاری کنند.

روابط و همکاری انرژی ترانس آتلانتیک بین اتحادیه اروپا-کانادا-ایالات متحده آمریکا بیشتر تقویت خواهد شد. انرژی تجدیدپذیر از منابع کلیدی مانند لیتیوم، کبالت و فلزات خاکی کمیاب جدایی ناپذیر است. در حال حاضر، بیشتر منابع کلیدی مورد نیاز کشورهای اتحادیه اروپا از چین تامین می‌شود – برای مثال، ۹۸ درصد از خاک‌های کمیاب. برای جلوگیری از خطرات کمبود سازه، اتحادیه اروپا شروع به همکاری با کانادا برای واردات خاک‌های کمیاب کرده است. در عین حال، روسیه با هدف جبران تحریم‌های اروپا، توجه خود را به بازارهای انرژی آسیا معطوف کرده است. با توجه به همکاری‌های انرژی ایالات متحده و اتحادیه اروپا، روسیه بحث‌های داخلی را در مورد امکان تشکیل شورای جدید کمک‌های اقتصادی متقابل با کشورهای دوست برای مقابله با تحریم‌های اتحادیه اروپا آغاز کرده است.

به طور خلاصه، دگرگونی زنجیره تامین انرژی اروپا – در پس زمینه جنگ روسیه و اوکراین و اثرات سرریز آن – به احیای یک جنگ سرد اقتصادی اشاره دارد که بدون شک نظم جهانی موجود را تحت تاثیر قرار خواهد داد.