به قلم: ایوان تیموفیف؛ مدیر کل شورای امور بین‌الملل روسیه

مفهوم «شوالیه سیاه» مدت‌هاست که در ادبیات تحریم‌ها جا افتاده است. به عنوان یک قاعده، به معنی دولتی است که بر خلاف رژیم تحریمی کشورهای آغازکننده، به همکاری با کشور هدف ادامه می‌دهد. در نهایت، چنین همکاری‌هایی به کشور هدف کمک می‌کند تا خود را با تحریم‌ها تطبیق دهد، آسیب‌های ناشی از آن را کاهش دهد و بر پیامدهای انزوا از سوی آغاز‌کنندگان تحریم‌ها غلبه کند.

پس از پایان جنگ سرد، به نظر می‌رسید که “شوالیه‌های سیاه” در سایه محو شده بودند. هیچ قدرتی مستقیماً ایالات متحده را به چالش نکشید و به هر قیمتی به دنبال کمک به کشورهای تحت تحریم نبود. چین با دقت روابط اقتصادی خود را با جمهوری خلق کره، ونزوئلا و ایران برقرار کرد، اما مطابق با قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد بود و از گام‌های تقابلی اجتناب کرد. روسیه تنها در اواسط دهه ۲۰۱۰ شروع به بازگشت به نقش “شوالیه سیاه” کرد. قابل توجه ترین قسمت را می‌توان حمایت از دولت سوریه دانست. اما در اینجا نیز کمک روسیه بیشتر نظامی بود تا اقتصادی.

پس از آغاز عملیات نظامی ویژه در فوریه ۲۰۲۲، ائتلافی از کشورهای غربی، تحریم‌های قابل توجهی را علیه روسیه اعمال کردند. اکثریت جهان از آنها خودداری کردند. با این حال، صحبت از “شوالیه‌های سیاه” هنوز زود است. کسب‌وکارها در کشورهای دوست روسیه بسیار محتاط هستند و از تحریم‌های ثانویه یا پیگرد قانونی توسط مقامات ایالات متحده و متحدان آن بیم دارند.

کشورهای دوست نقش مهمی در جهت دهی مجدد صادرات روسیه و جایگزینی واردات ایفا کرده اند. تجارت با آنها به کاهش اثرات تحریم‌ها کمک کرد. با این حال، بسیاری از مشکلات باقی مانده است. به عنوان مثال، انتقال محصولات نفتی روسیه به بازارهای آسیایی در مقایسه با تجارت نفت خام دشوارتر خواهد بود. جایگزینی واردات غربی در بخش مصرف کننده آسان تر از تجهیزات صنعتی یا کالاهای با تکنولوژی بالا خواهد بود. و مهمتر از همه، بعید است که کشورهای دوست هنوز آماده باشند تا به عنوان “شوالیه سیاه” به شکلی که در قرن بیستم پذیرفته شد، عمل کنند. روسیه قبل از هر چیز باید به نیروهای خود تکیه کند.

از نظر تاریخی، “شوالیه‌های سیاه” بی وقفه تحریم‌ها را دنبال می‌کنند. در روابط بین الملل، مواردی رایج است که رقیب کشور آغازگر تحریم به کشور هدف کمک کند. روسیه بارها نقش مشابهی را ایفا کرده است. در آغاز قرن نوزدهم، الکساندر اول در واقع محاصره قاره‌ای و نظام تحریم‌های فرانسه و کشورهایی که علیه بریتانیای کبیر به فرانسه پیوستند، را شکست. در اوایل قرن هجدهم، فرانسه خود با دور زدن محاصره بریتانیا، به شورشیان آمریکایی سلاح می‌رساند. در طول جنگ سرد، تحریم‌های ایالات متحده اغلب به کمک اتحاد جماهیر شوروی دور زده می‌شدند. چین، کره شمالی، کوبا، ویتنام و بسیاری دیگر کمک شایانی دریافت کردند.

روابط روسیه با “شوالیه‌های سیاه” بالقوه بر اساس ساختار تحریم‌های اعمال شده علیه این کشور تعیین می‌شود. آنها را می‌توان به سه بلوک بزرگ تقسیم کرد. اول تحریم‌های مالی است. آنها دلالت بر محدود شدن شدید تراکنش‌های مالی با طرف‌های خارجی به دلیل مسدود کردن تحریم‌ها علیه بانک‌های داخلی و تحریم‌های مشابه علیه طیف گسترده‌ای از اشخاص حقیقی و حقوقی دارند. همچنین می‌توان قطع ارتباط تعدادی از مؤسسات مالی از سوئیفت، تحریم‌های مالیِ بخشی، ممنوعیت سرمایه‌گذاری، واردات ارز از تعدادی از کشورهای غربی و موارد مشابه را به این موارد اضافه کرد. بلوک دوم، شامل کنترل صادرات می‌شود. صحبت در مورد ممنوعیت عرضه طیف گسترده‌ای از تجهیزات صنعتی، الکترونیک، محصولات دو منظوره و کالاهای مصرفی به روسیه است. اساساً چنین محدودیت‌هایی با هدف مهار مدرنیزاسیون صنعتی و نظامی صورت می‌گیرد. این ممنوعیت‌ها برای کشورهای ثالث نیز اعمال می‌شود، به این معنی که آنها اغلب نمی‌توانند محصولات خود را در صورت وجود هرگونه پیوند با قلمرو کشورهای آغاز کننده (مجوزها، فناوری‌ها، تجهیزات و غیره) به روسیه منتقل کنند. بلوک سوم، کنترل واردات، یعنی ممنوعیت تحویل کالاهای صادراتی کلیدی روسیه شامل نفت و محصولات نفتی، زغال سنگ، محصولات متالورژی، طلا و غیره به کشورهای آغازگر. هدف این است که روسیه را از درآمدهای صادراتی محروم کنند. به این سه بلوک می‌توان تحریم‌های غیررسمی صدها شرکت غربی را که روسیه را ترک کردند یا عرضه را متوقف کردند، اضافه کرد.

در خود روسیه، آنها امیدی به کمک “شوالیه‌های سیاه” نداشتند و با انرژی تلاش می‌کردند تا با محدودیت‌های جدید سازگار شوند. آماده سازی برای بدترین سناریو مدت‌ها قبل از شروع عملیات ویژه نظامی آغاز شد. دلارزدایی از تجارت خارجی راه‌اندازی شد، زیرساخت‌های مالی خودمان را ایجاد کردیم (در بهار ۲۰۲۲ این موضوع اقتصاد را از فروپاشی مالی در اولین هفته‌های “سونامی تحریم‌ها” نجات داد)، جایگزینی واردات نیز در حال انجام بود.

با این حال، مقیاس تحریم‌ها پس از فوریه ۲۰۲۲ به وضوح از انتظارات بدترین سناریو فراتر رفته است. اقدامات زیادی باید سریعا انجام می‌شد.

در اینجا واردات موازی و امتیازاتی برای تجارت و جستجوی سریع بازارها و تامین کنندگان جدید وجود دارد. خود تجارت مهمترین نقش را در سازگاری با تحریم‌ها ایفا کرد. روابط با کشورهای دوست به سازگاری کمک کرد، اما هر مورد، محدودیت‌ها و ویژگی‌های خاص خود را داشت.

چین در حال تبدیل شدن به بزرگترین و سودآور ترین شریک روسیه از میان کشورهای دوست است. در طول سال ۲۰۲۲، تجارت روسیه و چین بیش از یک سوم رشد کرد . سهم یوان در پرداخت‌های صادراتی روسیه به میزان قابل توجهی افزایش یافت. اگر در ژانویه سهم پول چین از ۰٫۵ درصد تجاوز نمی کرد، در دسامبر ۲۰۲۲ به ۱۶ درصد افزایش یافت . هنوز خیلی زود است که در مورد تبدیل یوان به یک وسیله پرداخت جهانی برای روسیه در معاملات با کشورهای ثالث صحبت کرد. با این حال، با توجه به فشار فزاینده غرب بر بخش مالی روسیه، یوان از همه فرصت‌ها برای تقویت نقش خود در معاملات روسیه با خود چین و سایر طرف‌های مقابل برخوردار است.

با این حال، بانک‌های چینی از تحریم‌های ثانویه آمریکا یا از دست دادن بازارهای غربی بیم دارند. برای افراد روس تحت تحریم‌های غرب آسان نخواهد بود که با کشورهای ثالث حتی با کمک یوان به توافق برسند. چنین احتیاطی حتی قبل از شروع عملیات ویژه نظامی مشاهده می‌شد. به نظر می‌رسد که سیستم پرداخت چینی UnionPay از تراکنش‌های مربوط به نهادهای تحریم شده روسیه اجتناب می‌کند. واقعیت‌های سیاسی جدید شرایط مساعد بی سابقه‌ای را برای تجارت چین در بازار روسیه ایجاد می‌کند. اما در حال حاضر، چین به سختی آماده است که آشکارا به عنوان یک “شوالیه سیاه” عمل کند، و تنظیم کننده‌ها در ایالات متحده، اتحادیه اروپا و سایر حوزه‌های قضایی غربی را به چالش بکشد.

رشد تجارت روسیه و هند ارزش‌های بالاتری را نشان داد. در مقایسه با سال ۲۰۲۱، تجارت روسیه تقریباً سه برابر شده است . با این حال، تجارت با هند ده برابر کمتر از تجارت روسیه با چین است. رشد عمدتاً از طریق عرضه نفت روسیه تأمین می‌شود. این به خودی خود یک گام رو به جلو است، به ویژه با توجه به تحریم نفت روسیه در ایالات متحده، اتحادیه اروپا و سایر کشورهایی که این تحریم‌ها را آغاز کردند. اما مشکلاتی در ایجاد تعادل در تجارت وجود دارد. عدم تعادل صادرات و واردات، استفاده از روبل و روپیه را در تسویه حساب‌های متقابل دشوار می‌کند.

تجارت هند نیز در برخورد با طرف‌های روسی بسیار محتاطانه است. بازار هند برای روسیه مهم است، اما خود هند، مانند چین، به سختی می‌تواند یک “شوالیه سیاه” در نظر گرفته شود.

در مورد ترکیه هم همین را می‌توان گفت. حجم تجارت رشد قابل توجهی را نشان داد. ترکیه مرکز مهمی برای عرضه کالا از سوی شرکت‌هایی به روسیه است که این کشور را ترک کرده‌اند و همچنین به یک مرکز صادرات مجدد برای کالاهای روسی تبدیل شده است. بانک‌های ترکیه کارت میر را آزمایش کردند. اما در اینجا نیز مشکلاتی وجود دارد. در سپتامبر ۲۰۲۲، بانک‌های ترکیه و همچنین موسسات مالی در کشورهای دوست مانند قزاقستان، ارمنستان، ازبکستان و غیره، به هشدار وزارت خزانه داری ایالات متحده در مورد تحریم‌های احتمالی برای استفاده از سیستم میر در جهت منافع روسیه توجه کردند. تهدیدهای مقامات ایالات متحده همچنان عامل مهمی برای بانک‌های کشورهای دوست است. ترکیه شریک مهمی در تامین کالاها و مبادلاتی خواهد بود که هنوز تحت پوشش تحریم‌های ایالات متحده و سایر آغازگران قرار نگرفته‌اند. اما گسترش تحریم‌ها بر تجارت ترکیه نیز تأثیر خواهد گذاشت.

ایران که خود برای مدت طولانی تحت تحریم بوده در حال تبدیل شدن به شریک طبیعی روسیه است. در اینجا شاخص‌های تجاری افزایش یافته است. ظاهراً در سمت ایران است که می‌توان در توسعه سیستم تسویه حساب‌های مالی متقابل پیش رفت. کار بر روی پروژه بلندپروازانه زیرساخت شمال-جنوب در حال انجام است. با این حال، اتاق بازرگانی تهران به ویژه به بازرگانان ایرانی در مورد احتیاط در کار در مسیر روسیه هشدار داد.

نکته اصلی این است که کشورهای دوست نقش مهمی در جهت دهی مجدد صادرات روسیه و جایگزینی واردات کنارگذاشته شده ایفا کرده اند. تجارت با آنها به کاهش اثرات تحریم‌ها کمک کرد. با این حال، بسیاری از مشکلات باقی مانده است. به عنوان مثال، انتقال محصولات نفتی روسیه به بازارهای آسیایی در مقایسه با تجارت نفت خام دشوارتر خواهد بود. جایگزینی واردات غربی در بخش مصرفی آسان تر از تجهیزات صنعتی یا کالاهای با تکنولوژی بالا خواهد بود. و مهمتر از همه، بعید است که کشورهای دوست هنوز آماده باشند تا به عنوان “شوالیه سیاه” به شکلی که در قرن بیستم قابل قبول باشد، عمل کنند. روسیه قبل از هر چیز باید به نیروهای خود تکیه کند.