روابط سیاسی آذربایجان و ایران همزمان با بروز نشانه هایی از همکاری نزدیک تر امنیتی و دیپلماتیک بین باکو و تل آویو رو به وخامت است. اظهارات الی کوهن، وزیر امور خارجه اسرائیل در 29 مارس خطاب به خبرنگاران در اورشلیم درباره «توافق» او با همتای آذربایجانی خود برای تشکیل «جبهه متحد علیه ایران»، خشم ایران را برانگیخته است. به دنبال این اعلامیه، «شورای ملی دولتی به اصطلاح آذربایجان جنوبی» (SANCS) با حمایت باکو و تل آویو تأسیس شد. مقاله زیر این تحولات را مورد توجه قرار داده و به هم مرتبط می‌کند و انتخاب‌های ایران برای مهار محور اسرائیل-آذربایجان در قفقاز جنوبی را بررسی می‌کند.

پس از جنگ 2020 آرتساخ و افزایش نفوذ ترکیه در قفقاز جنوبی که به ضرر روسیه بود و نیز تغییرات ارضی پس از آن در منطقه، موازنه قوا تغییر و ایران در مرز شمالی خود احساس انزوا کرد. درخواست های آنکارا و باکو برای ایجاد «کریدور زنگزور» به عنوان یک کریدور فراسرزمینی که مرز ارمنستان و ایران را قطع می کند، نه تنها ایروان، بلکه مقامات ارشد تهران را نیز نگران کرده است. اگر چنین کریدوری ایجاد شود، ایران در روابط تجاری با اروپا و روسیه در دام ترکیه و آذربایجان خواهد بود. چنین تحولی همزمان با افزایش نفوذ ترکیه و تحکیم آرمان های پان ترکیسم در شمال ایران پیامدهای ژئواکونومیک و ژئوپلیتیکی خواهد داشت.

در 22 آوریل، یک کانال تبلیغاتی آذربایجانی به نقل از چنگیز گویترک، فعال سیاسی ایرانی-آذری در فنلاند، از راه اندازی SANCS خبر داد. وی مدعی شد: «همزمان با تحولات ژئوپلیتیکی در منطقه ای که میهن ما آذربایجان قرار دارد، بار دیگر اهمیت و نقش تعیین کننده نهضت ملی که توسط ترکان آذربایجانی ساکن آذربایجان جنوبی (شمال ایران) برای احیای مملکت ملی آغاز شد، نمایان شده است. این امر در فرآیندهای ملی، سیاسی و اجتماعی که در کشوری به نام ایران در حال تشدید است نشان داده شده است.» در این اطلاعیه همچنین به هدف این گروه برای نشان دادن “اراده مستقل برای احیای به اصطلاح “دولت ملی” آذربایجان اشاره شده است.

بر اساس این گزارش، «اهداف» به اصطلاح «شورای ملی کشورداری» (SANCS) را می‌توان به شرح زیر خلاصه کرد:

طبق گزارش های خبری، یک مجلس مؤسسان در هفته گذشته تشکیل شد که صالح ایلدیریم، رئیس حزب استقلال آذربایجان جنوبی؛ احمد اوبالی، موسس شبکه تلویزیونی ماهواره ای “گوناز”؛ اژدر تقی زاده، رئیس حزب ترک دمکرات آذربایجان جنوبی؛ صادق عیسی بیگلو از اعضای هیئت رئیسه جبهه آزادیبخش ملی آذربایجان جنوبی و دیگران در آن عضویت داشتند و مقر این سازمان در فنلاند واقع خواهد شد.

آیا همزمانی بین موضع گیری خصمانه وزیر خارجه اسرائیل علیه ایران و تأسیس شورای SANCS اتفاقی است؟

ناصر کنعانی سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در واکنش به اظهارات خصمانه وزیر امور خارجه رژیم صهیونیستی در بیت المقدس گفت: این گواه روشنی بر “نیت شوم رژیم صهیونیستی” برای تبدیل آذربایجان به سکوی تهدید امنیت ملی ایران است. این دیپلمات ایرانی همچنین خواستار توضیح باکو شد و این کشور در مقابل اظهارات وزیر امور خارجه این کشور علیه ایران را تکذیب کرد و جمهوری اسلامی ایران را به تلاش برای ایجاد بحران متهم کرد.

چند روز پس از سفر رضا پهلوی، پسر شاه سابق ایران به اسرائیل، 32 نماینده کنست (پارلمان) اسرائیل (عمدتا سیاستمداران راست افراطی) نامه ای به وزیر امور خارجه خود ارسال کرده و از اسرائیل خواستند که برای جلوگیری از اعمال خشونت آمیز علیه اقلیت آذری ساکن در استان آذربایجان جنوبی در شمال غرب ایران بر تهران فشارهای بین المللی وارد کند! این اقدام همچنین اندکی پس از سفر رسمی الی کوهن، وزیر امور خارجه اسرائیل به باکو و دیدار با رئیس جمهور الهام علی اف، با هدف تعمیق روابط اقتصادی و امنیتی بین دو کشور صورت گرفت. در نامه نمایندگان کنست آمده بود: «آذری ها با بیش از 20 میلیون نفر جمعیت، بزرگترین قوم ایران هستند. رژیم [ایران] با محدود کردن حقوق اقلیت آذری برای تحصیل و انتقال میراث، آموزش زبان و حتی ثبت نام فرزندانشان به نام آذری، سیاست نسل کشی فرهنگی را اجرا می کند. » در این نامه همچنین آمده است: «جلب حمایت هر چه بیشتر بین‌المللی از آرمان‌های ملی در آذربایجان جنوبی ضربه مهلکی به رژیم آیت‌الله ها خواهد بود و شکی نیست که در صورت تشکیل کشور مستقل آذربایجان جنوبی، اسرائیل متحد دیگری در منطقه در کنار جمهوری آذربایجان خواهد داشت. » فعالیت‌های دیپلماتیک اسرائیل در قبال آذربایجان با افتتاح سفارت باکو در تل آویو در ماه مارس تشدید شد.» 

این اطلاعیه ها و اقدامات نباید غافلگیر کننده باشد، بلکه نتیجه یک اقدام هماهنگ بین باکو و تل آویو است. اولی می خواهد مسئله آرتساخ را با زور حل کند و ارامنه را از سرزمین خود پاکسازی قومی کند تا بعداً روی همسایه جنوبی خود ایران متمرکز شود که آن را یک “تهدید وجودی” تلقی کند. در مورد اسرائیل، با حل «مسئله ارمنستان» از طریق کنارگذاشتن آرتساخ و خروج نیروهای روسی، این رژیم می‌تواند آزادانه از زیرساخت‌های نظامی آذربایجان در مناطق مرزی با ایران برای انجام حملات بعدی علیه تهران استفاده کند. از این رو، حضور ارامنه در منطقه و استقرار نیروهای روسی تنها مانع اسرائیل و متحدانش برای حملات هماهنگ با آذربایجان علیه ایران است.

دکتر احسان موحدیان، مدرس روابط بین‌الملل در دانشگاه علامه طباطبایی تهران، در گفت‌وگو با هفته‌نامه ارمنین ویکلی، اظهار داشت که ایران نسبت به همکاری باکو با اسرائیل در قفقاز جنوبی بسیار بدبین است. وی گفت: «اسرائیل قصد دارد به تلافی حضور ایران در بسیاری از کشورهای همسایه اش، در بخش‌هایی از همسایگی ایران حضور داشته باشد. برای این منظور اسرائیل تلاش کرد در کردستان عراق حضور داشته باشد اما با حملات موشکی ایران به این منطقه ناکام ماند. با توجه به بهبود روابط ایران با عربستان سعودی و سایر کشورهای عربی، تنها همسایگان ایران در قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی برای نفوذ اسرائیل باقی مانده اند. هدف اصلی این همکاری تقویت تمایلات تجزیه طلبانه در شمال غرب ایران است.» دکتر موحدیان معتقد است که حمایت 32 نماینده کنست اسرائیل از جدایی مناطقی از ایران و تشکیل «دولت جعلی آذربایجان جنوبی» نشان می‌دهد صهیونیست‌هایی که نگران افزایش توان نظامی و اطلاعاتی ایران هستند، در تلاش برای مقابله با این توانایی ها به هر طریق اقدام کرده و برای این منظور از آذربایجان به عنوان ابزار نیابتی علیه ایران استفاده می کنند.

بنا بر گزارش ها، ایران ممکن است در صورت تشدید اقدامات خصمانه آذربایجان، اقدام نظامی برای حفظ منافع خود انجام دهد. براساس مقاله ای در ماه مارس 2022 در وب سایت امواج، پس از اینکه ایران «مرکز استراتژیک اسرائیل» در کردستان عراق را با موشک‌های بالستیک هدف قرار داد، همکاری نزدیک‌تر بین باکو و تل‌آویو هم می‌تواند موجب آغاز «عملیات نظامی هدفمند ایران برعلیه سایت‌های مشخصی در خاک جمهوری آذربایجان شود». البته این می تواند یک سناریوی مخاطره آمیز باشد زیرا موجب مداخله بیشتر ترکیه و اسرائیل به نفع آذربایجان می شود و ممکن است تجارت شمال به جنوب را به خطر بیندازد زیرا آذربایجان تنها پل ارتباطی روسیه و ایران در حال حاضر در چارچوب کریدور حمل و نقل بین المللی شامل به جنوب است. با این حال، اگر علیرغم تلاش ایران برای تنش زدایی و گفتگوهای تلفنی بین وزیران خارجه ایران و آذربایجان، این تحولات تشدید شود، ایران ممکن است با یک عملیات نظامی محدود به سراغ آخرین راه حل برای پایان دادن به آرزوهای توسعه طلبانه رئیس جمهور باکو، علی اف برود.

دکتر موحدیان رزمایش های اخیر نیروهای ایرانی را پیامی مستقیم به آنکارا، باکو و تل آویو دانست و هشدار داد اگر این کشورها برای تغییر مرزها تلاش کنند، ایران با قدرت با کشورهای متجاوز برخورد خواهد کرد. این ایده از سوی مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله خامنه ای نیز مطرح شد که در تهران در جلسه ای با حضور رئیس جمهور ترکیه از ضرورت حفظ مرزهای هزار ساله ایران و ارمنستان صحبت کردند. به همین دلیل، دکتر موحدیان استدلال می‌کند که رئیس‌جمهور علی‌اف با آگاهی از این که هرگونه حمله به سیونیک در نزدیکی مرز ارمنستان و ایران باعث انتقام‌جویی از سوی ایران می‌شود، به دنبال اشغال بخش‌های ارمنی‌نشین باقی‌مانده از آرتساخ  است.

دکتر موحدیان معتقد است که ایران علاوه بر فشار نظامی می تواند از اهرم فشار اقتصادی نیز علیه باکو استفاده کند. مهم‌ترین ابزار در این زمینه، متنوع‌سازی مسیرهای کریدور ارتباطی شمال-جنوب است. علاوه بر تکمیل راه آهن رشت – آستارا (بین ایران و آذربایجان)، ایران باید از طریق بندر منطقه آزاد کاسپین در نزدیکی بندر انزلی به روسیه متصل شود و نسبت به ایجاد مسیر کریدوری مناسب از مرز مغری به خاک ارمنستان و سپس گرجستان اقدام کند.» او نتیجه می گیرد که «ایران حتی ممکن است با حمایت از اقلیت های قومی و مذهبی و گروه های مذهبی یا حتی سکولار در آذربایجان پا را فراتر بگذارد. در نهایت ایران، ارمنستان، هند و روسیه باید روابط خود را تقویت کرده و همکاری های اقتصادی، نظامی، فرهنگی و اطلاعاتی خود را افزایش دهند.»

azariha.org