رسول سلیمی: روابط ایران و آذربایجان در روزهای گذشته پس از حمله باکو به قلمرو مستقل ارمنستان در سپتامبر ۲۰۲۲ تشدید شده است. اگر چه در طول جنگ قرا باغ در سال۲۰۲۰، برخی فعالان سیاسی ایرانی، از بازگشت سرزمین های تحت کنترل باکو حمایت کردند اما ایران همیشه در سیاست های رسمی خود تاکید کرده که سرزمین های مستقل ارمنستان، خط قرمزی است که آذربایجان نباید از ان عبور کند. چه آنکه پیشتر، اظهارات مسئولان عالی رتبه باکو برای تصرف کریدور زنگزور، که از مرزهای ارمنستان و ایران عبور می کند، نگرانی ها از احتمال آغاز منازعه ای نظامی را افزایش داد.

علاوه بر این، در اوت ۲۰۲۲، چندین رسانه مرتبط با دولت آذربایجان مقالات و تحلیل هایی را منتشر کردند که ادعا می کرد "پیوستن" به مناطق شمالی ایران، حق قانونی باکو است. در این راستا، سایت Caliber.az به صورت فعالانه، نفرت پراکنی علیه ایران را با تاکید بر اینکه «زمان آن رسیده است: اذربایجان جنوبی باید از ایران جدا شود»، آغاز کرد که این موضوع، تهدیدی آشکار برای امنیت داخلی ایران محسوب می شود.

این در حالی بود که پس از آخرین حمله آذربایجان به ارمنستان، ایران، مانورهای نظامی گسترده ای را در امتداد مرزهای اذربایجان پیگیری کرد. این تمرینات بخشی از دکترین بازدارندگی نظامی ایران بود و آمادگی تهران برای واکنش به یک تهدید خارجی را نشان می داد. چه آنکه علی رغم حمایت های تهران از ارمنستان در برابر آذربایجان، ارمنستان در اقدامی غافلگیر کننده، توافقنامه ای را برای برگزاری مانور نظامی مشترک با امریکا به امضا رساند. مانوری که قرار است در مرزهای ایران برگزار شود و پیشاپیش انتقاد روسیه درباره گسترش حوزه اقدام و عمل ناتو در مرزهای خود را به دنبال داشته است.

اما به نظر می رسد عدم حمایت عملیاتی ایران و روسیه از ارمنستان در برابر تهدیدات باکو، انگیزه کافی برای نزدیک شدن ارمنستان به آمریکا را فراهم آورده است. کنشگری که معادله ارمنستان و آذربایجان را برای ایران، پیچیده تر می کند.

یکی دیگر از مهمترین نگرانی های رو به افزایش در میان سیاستمداران ایرانی، سرکوب شیعیان مقیم جمهوری آذربایجان است. در آوریل سال ۲۰۲۳، مقامات جمهوری آذربایجان از دستگیری چهار نفر به اتهام داشتن روابط نزدیک با ایران در ارتباط با ترور ناموفق فاضل مصطفی، نماینده شیعه ستیز پارلمان این کشور، خبر دادند. تروری که نافرجام بود و تمام عوامل آن دستگیر شدند. در ادامه رسانه های آذری، تصاویری از دستگیر شدگان را منتشر کردند که ادعا می شد در ترور نماینده پارلمان آذربایجان، مشارکت داشته اند.

ایران علاوه بر نارضایتی نسبت به افزایش سرکوب مسلمانان شیعه، اذربایجان را به حمایت از فعالیت های اطلاعاتی اسرائیل در امتداد مرزهای شمال شرقی، متهم می کند. بعد از افتتاح سفارت اسرائیل در جمهوری آذربایجان، الی کوهن، وزیر امور خارجه اسرائیل، از افزایش همکاری های ضد ایرانی بین تل اویو و باکو سخن گفته بود. موضوعی که در ادامه، واکنش فعالان سیاسی در ایران را درباره استفاده اسرائیل از جمهوری آذربایجان به عنوان محلی برای جاسوسی ، به دنبال داشت.

از سوی دیگر، افزایش تنش ها میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان استراتژی اذربایجان را برای منزوی کردن ارمنستان در قراباغ نشان داد. این در حالی بود که برخی رسانه های اذربایجان مدعی بهره برداری از منطقه قراباغ برای انتقال اسلحه از ایران و روسیه به ارمنستان شده بودند.

از سویی کارشناسان روابط بین الملل، اقدام نظامی آذربایجان برای گرفتن قراباغ را مقدمه ای برای افزایش تنش نظامی دو کشور ارزیابی میکنند. اصلی ترین دلیل این استدلال، قطع دسترسی ایران به اروپا و روسیه در صورت راه اندازی کریدور به اصطلاح زنگزور توسط آذربایجان است.

از دیدگاه کارشناسان غربی، اگرچه کریدور زنگزور که ترکیه را به اذربایجان متصل می کند، برای ناتو و اروپا اهمیت دارد، اما پیامدهای جنگ در قفقاز بر سر تامین انرژی ممکن است ناپایدار باشد. علاوه بر این، دارایی ها و صنایع انرژی باکو در دریای خزر در معرض خطر قرار دارند و اجتناب از رویارویی گسترده با ایران به نفع هر دو کشور خواهد بود.

در چنین شرایطی به نظر می رسد، در صورت عدم پذیرش وضعیت ژئوپلیتیک جدید از سوی ایران که احتمال آن قطعی است، جمهوری آذربایجان منافع اقتصادی ایران را در جریان خط آهن آستارا که از آن کشور می گذرد، با مخاطره مواجه کند.

این در حالی است که توافقنامه امضا شده توسط ایران و روسیه برای ساخت راه آهن رشت-آستارا، که به عنوان یک شبکه حمل و نقل مهم برای کریدور شمال و جنوب دیده می شود، چشم انداز دور زدن تحریم ها را در برابر ایران قرار داده بود.

معادله ای پیچیده که حضور نظامیان امریکایی در قفقاز را به مولفه ای جدید در کنار تهدید اسرائیل علیه ایران در مرزهای شمالی تبدیل کرده است. در چنین شرایطی از نگاه ناظران سیاسی، اقدام نظامی برای کنترل آذربایجان، به منافع اقتصادی ایران ضربه مستقیم خواهد زد. از این رو است که کارشناسان روابط بین الملل، گزینه دیپلماسی را اولویتی انکارناپذیر برای عبور ایران از بحران قفقاز ارزیابی می کنند.