29 شهریور 1402

 

استان سیونیک جنوبی ترین بخش کشور ارمنستان و هم مرز با ایران در ارس و نوردوز است. این استان کوچک که 15 درصد از خاک ارمنستان را در بر می گیرد با سه همسایه ایران، جمهوری آذربایجان و منطقه خودمختار نخجوان همسایگی دارد. سیونیک یا سیساکان گذرگاه کهن و باستانی و همچنین کوهستانی ایران و ارمنستان بوده است و خود سدی بزرگ و دژ بلند یورش های سپاه عثمانی از غرب به شرق به قفقاز جنوبی به شمار رفته است. اهمیت استراتژیک سیونیک آن است که در جایگاه و شاهراه شمال به جنوب قفقاز و همچنین غرب به شرق در قفقازجنوبی است. این استان در نزدیکی سه نقطه بحران و تنش نظامی قره باغ، زنگلان، و نخجوان در قفقار کوچک قرار دارد. این هنگامی است که بدانیم یگانه راه ایران به ایروان پایتخت ارمنستان و کوتاه ترین راه رسیدن به گرجستان و دریای سیاه هم از همین استان می گذرد. فراتر از آن خط لوله گازی ایران به ایروان هم از همین استان کوهستانی می گذرد. این هنگامی است که ناتو با بازیگری به نام ترکیه  پیرنگی را در دست دارند تا بتواند با سرنوشت استان سیونیک بازی کنند و یا بر سر آن با کشورهای قفقاز معامله کرده و اگر نشد، دست به خودکشی اشغال سیونیک بزنند و راه استرتژیک ایران را ببندند. این نوشتار در پی بررسی اهمیت راهبردی استان سیونیک برای ایران و همچنین مقاصد ناتو و ترکیه در برپا کردن دالان مغری در آن است.

 

 

 

باروجز

باروجز سیونیکی مارتیک

آیسور یس شات اوراخِم، وور آیستِقِم جِز هِت

سیونیکِ آمِناکاجری حوقِنِ

ووق چویین گارِگین نِژدِهی زاواکنِرین

جِر آرتسونکنِرِ، مِر آرچونکنِرن اِن ، ایسک جر یرجان کوچیونِ، مر یرجانکوچیونِن اِ

یِتِه هارُراوُر تارینر آنسنِن، سیونیکِ کِمِنا هایکاکان، یو کلینی ایرانی ساحمانامِرج هارِوانِ

 

 

با درود و ادب

سپاس از جناب آقای پارسیان شهردار محترم شهر کاپان و

جناب آقای عابدین سرکنسول گرامی جمهوری اسلامی ایران

 

امروز بسیار خشنودم که به استانی دعوت شده ام که سه سال پیش، و دو ماه پس از جنگ قره باغ، در زمستانی سخت و یخبندانی، به خواست خود به اینجا آمدم، تا طرح پژوهشی میدانی و کاربردی را بنویسم، و راهکارهایی را برای پشتیبانی از مردم سیونیک، به مقامات تهران بفرستم. یکی از این راهکارها که در بهمن ماه 1399 به سفیر محترمان در ایروان و تهران داده شد، برپا کردن کنسولگری ایراندر شهر کاپان[1] بود.

 

امروز در کنار شما مردم سیونیک، خشنودم که پیشنهاد بنده تحقق پیدا کرده و کنسولگری کاپان با همت و پیگیری آقای عباس بدخشان ظهوری سفیر محترم وقت در ایروان و استقبال خوب مقامات محترم جمهوری ارمنستان آغاز بکار کرده است. دیدن پرچم ارمنستان در کنار پرچم ایران در کاپان، نشان آن است که ایران امروز هوشیار و آماده است. 

 

استان سیونیک همواره یکی از گذرگاه های مشترک ارمنستان باستانی با ایران بوده است و 15 درصد از کل سرزمین ارمنستان را در بر می گیرد.[2] بر پایه نوشته استپانوس اوربلیان کشیش سیونیک و تاریخ نگار نامی ارمنستان در سده 13 میلادی تیمورلنگ به پهنه سیساکان تاخته و وی را نیز دستگیر کرده بود.[3] این تاریخنگار و اسقف بزرگ استان سیونیک، سه دفتر از تاریخ استان سیساکان یا سیونیک را در 700 سال پیش نوشته است.

 

 

کتاب وی گواهی بر تاریخ کهن مردمان ارمنی این پهنه است. او در مجموعه کلیسایی تاتو سرپرست نوشتن گزارش های روزانه بوده است.[4] نبیک وی یکی از ارزنده ترین تاریخ نگاری بخشی از ارمنستان تاریخی و شرق شناسی است. اوربلیان نیز در تاریخ نگاری خود به جایگاه استراتژیک کوهستانی سیساکان در یورش ساسانیان در دوره بلاش، تازیان و خرمدینان و مغول دست گذاشته است و از جانفشانی سردار بزرگ ارمنی واهان مامیکونیان مرزبان ارمنستان، یاد کرده است.

 

 

افزون بر جایگاه استراتژیک و کوهستانی سیونیک در قفقاز، ارمنستان تاریخی بیش از هزار سال به دریای سیاه راه داشت. سلطان محمد فاتح هنگامی که وارد قسطنطنیه شد به تدریج به سوی شرق آناتولی لشکرکشی کرد و راه بازرگانی ارمنی های بازرگان و همچنین ایران را به دریایی سیاه بست تا راه بازرگانی و ابریشم را در دست خود داشته باشد. به گونه ای شد که بازرگانان در دوره صفویه از جنوب لبنان امروزی و عراق و یا از شمال دریای سیاه به تفلیس و سپس به ایروان و جلفا و ایران می آمدند. به سخن بهتر همه کریدورهای ایران و ارمنستان به دریای سیاه و بازرگانی با اروپا بسته شد و یا در دست عثمانی ها افتاد.

 

عثمانی ها نه فقط راه دریایی ایران و ارمنستان را بستند که به سوی دریای کاسپین، خیز برداشتند و بارها به اران و شروانی که به ایران صفوی تعلق داشت، لشکرکشی ناکام و شکست خورده داشتند. لشکرکشی آنها در برخی از زمان ها، از گذرگاه سیونیک بود. حرکت عثمانی ها به مرزهای شرقی و گنجه و شماخی و قبه و دربند برای آن بود تا به دریای کاسپین برسند. ژئوپلتیک عثمانی ها در جنوب آناتولی به کردها و در کلیکیه ارمنی ها و عرب ها محصور شده بود و آنها در شامات هم تبار و ریشه ای نداشتند و نیازمند سرزمین های بزرگ تری بودند.

 

بنابراین راهبرد آنها حرکت به سوی قفقاز بود. آنها در این راهبرد،  دو گذرگاه را، راه تازش و یورش خونین خود انتخاب کرده بود. یکی از راهها، گیومری و دیگری در جنوب نخجوان تا به مغری بود.  سرهنگ داویت بک در استان سیونیک در سده 18 با سپاه عثمانی در همین جا جنگید.[5]

 

 

سیونیک در پادشاهی صفویه بخشی از خانات قره باغ بود. زیرا که ارمنی نشین بود و شاه عباس به درستی این خانات را یکپارچه کرد. هرچند که پس از ترکمان چای و در دوره تزارها، سیونیک از خانات قره باغ جدا شد. یک بخش به شماخی و بخش دیگر آن به ایروان داده شد. در جنگ جهانی نخست، سیونیک بخشی از جمهوری ارمنستان شد. با سوسیالیستی شدن ارمنستان، سیونیک کانون نبرد و پایداری در برابر ارتش سرخ نیز بود.

 

گارِگین (Garegin) نژده قهرمان نبرد و پایداری در مغری بود. چند بار نیروهای عثمانی به فرماندهی کارابکیر در جنگ جهانی نخست کوشیدند تا به این پهنه برسند و ناکام ماندند. نژده جمهوری کوهستانی ارمنستان را در سیونیک با مرکزیت گوریس تشکیل داد. او تا سال 1921 جانانه، در برابر نیروهای باکو و ارتش سرخ هم ایستادگی کرد. نژده و یارانش سرانجام بی یاور و ناچار از مرزهای ایران گذشته و به تبریز پس نشستند. اگر جانفشانی های این سرباز بزرگ ارمنی نبود، امروز ایران و ارمنستان مرز مشترک نداشتند و همسایه یکدیگر نبودیم و بنده اکنون در سیونیک نبودم.

 

در دوران جنگ سرد این مرز تا سال 1991 همچنان مرز میان ایران و ارمنستان شوروی بر جای ماند و ارزش ژئوپلتیک آن برای هر دو کشور ایران و ارمنستان برپا ماند. پس از فروپاشی شوروی، دوباره سر و کله ترکیه به قفقاز کوچک باز شد و همان رویکردی را که اردوی اسلام نوری پاشا در اشغال باکو و قفقاز در تابستان 1918 کرد، دوباره به گونه دیگری پیاده کرد و بار دیگر باکو را بازیچه اندیشه عثمانی گرایی خود کرد و خونریزی های نژادی از هر دو طرف، بار دیگر به قفقاز کوچک بازگشت.

 

 

 

 

پرسش بنیادی آن است که اهمیت راهبردی استان سیونیک چیست و چرا ترکیه و همپیمانانش در ناتو روی این استان دست گذاشته اند؟

 

در همان دو هفته نخست جنگ 2020 در مقاله ای که به روزنامه مستقل در تهران فرستادم به یک نکته اشاره کردم که هدف بنیادی باکو- و آنکارا گرفتن قره باغ نیست و هدف آنها از یورش نظامی، باز کردن باریکه مغری تا نخجوان است و اکنون هم می گویم که خواست ترکیه و باکو از جنگ 2020 باز کردن و قطع استان سیونیک بود. اما این طرح در آن زمان، امکان اجرایی شدن نداشت. طرح شماره دو آنها بود.

در اینجا بر آن هستم تا از نگاه ایران، ژئوپلتیک سیونیک را بازنمایم و نشان دهم که چرا ایران و همچنین ارمنستان هر دو با هم باید در برابر طرح تجاوزکارانه ناتو در بازکردن کریدور و جداکردن دو همسایه، ایستادگی کرده و آن را خنثی کنند.

 

گذرگاه تاریخی ایران به قفقاز کوچک، دشت مغان و جلفا و سیونیک بوده است و اکنون تنها راه ایران به دل قفقاز، گذرگاه سیونیک است. استان سیونیک پهنه ای است که در برابر برپا کردن دروازه ترکیه و ناتو ایستادگی می کند و برای ایران و ارمنستان ارزش بسیار بالای ژئوپلتیکی دارد، تا نگذارد نوعثمانی ها به باکو و دریای کاسپین برسند.

 

سیونیک تنها راه تاریخی بازمانده ایران در 2 هزار سال گذشته به دریای سیاه و سپس به اروپا است. ایران پیشتر و در آغازین دوره صفویه و شاه اسماعیل هم از جلفا و هم از ترابوزان همراه با ارمنستان به دریای سیاه می رسید. اکنون فقط همین یک راه برای ایران برجای مانده است. یادمان نرود که در دوره عثمانی ها ارمنی ها به دریای سیاه راه داشتند و بازرگانی شرق و غرب تا هند دست آنها بود.

 

عثمانی ها هم راه بازرگانی ایران و ارمنستان به دریایی سیاه را بستند و سلطان سلیم یکم هم برای رسیدن به دریای کاسپین و گنجه در قفقاز، ارمنستان غربی یا ارمنستان بیزانس را در جنگ چالدران اشغال کرد. عثمانی ها آهسته آهسته شهر سیواس و شهر موش در وان تا ترابوزان در دریای سیاه، اردهان و شهر باستانی آنی در قارص را پاره پاره کرده و همه سرزمین های ارمنستان غربی را تجزیه و اشغال کردند و اکنون آخرین تکه برجای مانده بر سر راهشان به قفقاز، همانا سیونیک است. به راستی اکنون همان ترفند سلطان سلیم در پی عملی شدن است.

 

نزدیک ترین جاده کنونی برای ایران، استان سیونیک است. سیونیک گذرگاه خط لوله گازی و استراتژیک میان ایران و ارمنستان است و می تواند گزینه دوم و موازی خوبی باشد تا گاز ایران را به دریای سیاه و سپس به اروپا برساند. ایران سالانه 350 میلیون متر مکعب گاز به ارمنستان صادر می کند.[6] خط لوله گازی ایران توان رقابت با خط لوله باکو – جیجان را دارد تا گاز ایران از استان سیونیک به اروپا برسد و ارمنستان را نیز از این راه بهره مند کند. از سوی دیگر مهمترین راه صادرات ایران به ارمنستان هم از همین استان سیونیک می گذرد. فقط در 5 ماه نخست امسال، 29061 دستگاه کامیون ایران از این استان گذر کرده اند.[7] بر پایه گزارش سازمان ملل در سال 2022، صادرات ایران به ارمنستان 596 میلیون دلار بوده است[8] که بخش بزرگ کالاهای صادراتی ایران از گمرک مغری به ارمنستان فرستاده و یا به گرجستان ترانزیت شده است. آمارها خود نشان دهنده جایگاه استراتژیک استان سیونیک برای هر دو کشور ایران و ارمنستان است.

 

 

اگر این راه بسته شود و یا با مداخله کشورهای دیگری روبرو شود و شرایط سخت تر بر مردم استان سیونیک تحمیل شود، هم راه خودروهای سنگین و هم راه صادرات  و واردات و هم خطوط گازی ایران به ارمنستان تهدید خواهد شد و این منافع استراتژیک هر دو کشور را تهدید خواهد کرد.

 

آماج آنکارا و باکو در باز کرن دلان مغری چیست؟ آنها با پشتیبانی ناتو در پی کنار گذاشتن ایران از بازیگری در قفقاز هستند. ترکیه می خواهد همسایه و هم مرز با جمهوری آذربایجان شود و ایران را از همسایگی با قفقاز دور کند. اندیشه ای که ترکیه در سر دارد اینکه سرزمین های بالا دستی رود ارس را از گمرک دیلوجو در مرز با نخجوان تا آستارا در استان گیلان را یکرنگ کند و سپس فشار خود را برای برنامه جداکردن آذربایجان از ایران بیشتر کند.

 

با برپا کردن دالان و یا اشغال مغری به دست ترکیه و باکو، استان سیونیک را با دگرگونی های نژادی هم روبرو خواهد شد و ترکیه، نخجوانی ها را به سیونیک آورده و بافت نژادی را جابجا خواهد کرد. این خود به زیان ژئوپلتیک هم ارمنستان و هم ایران در قفقاز است.

 

ترکیه اگر به سیونیک دست پیدا کند برای نخستین بار در تاریخ خود، با بدست آوردن خط راه آهن، یکراست به روسیه وصل خواهد شد و کالاهایش از این مسیر به دربند خواهد رسید. دگرگونی های راهبردی برای ترکیه به شتاب برپا خواهد شد.

 

اگر بنا است که هر کشوری، برای برداشتن محدودیت های جغرافیایی خود، دالان و راه گذر بگیرد، بخشی از مرزهای جهان را باید جابجا کرد. فراتر از آن اگر هر کشوری بخواهد برای منافع اقتصادی خود، دالان بخرد و یا با زور دالان بگیرد، محق تر از همه ارمنستان است که باید کریدوری به دریای سیاه داشته باشد. یا اگر بناست که هر کسی به هر سببی، برای ارتباطات اقتصادی و جاده ای، دالان و یا کریدور بگیرد، چرا ایران از ماکو تا ایستگاه یراسخ در ارمنستان دالان نگیرد تا کامیون های ایرانی دو ساعته و در جاده ای هموار به ایروان برسند؟

 

نمی توان مرزهای جهانی شناخته شده را به سادگی و با زور جابجا کرد. هر چند که می دانیم این مرزها بر پایه سازش و دوستی کشیده نشده اند.

 

از سوی دیگر پشت سر ترکیه، ناتو پنهان شده است و با باز کردن سیونیک پای سربازان ناتو همراه ترکیه، به باکو خواهد رسید. افزون بر آن با آمدن ناتو و امریکا به قفقاز کوچک، بی گمان باید شاهد آغاز مناقشات روسیه با امریکا، و خرد شدن سه کشور قفقازی در این پهنه کوچک باشیم. هزینه این رویارویی امریکا و روسیه را سه کشور قفقاز کوچک خواهند پرداخت.

 

پیامدهای آمدن ناتو به قفقاز که گنجایش کوچکی دارد، مانند مداخلات غرب در اوکراین، ویرانگر و هشداردهنده است. اگر ناتو به باکو برسد، پایگاه های ناتو به دریای کاسپین خواهد رسید و جنگ دو قدرت جهانی به این ابراهه آرام و بسته، خواهد رسید و آتش جنگ های آتی فروزان تر خواهد شد. دود این آتش پیش از همه به چشم سه کشور قفقاز کوچک خواهد رفت. قفقاز کوچک گنجایش رویارویی روسیه و ناتو را در مرزهای خود ندارد و باید همه کوشش ها را بکار گرفت تا پای بازیگران ویرانگر و جهانی به این پهنه نرسد. قفقاز کوچک بیش از این تاب و توان تنشج آفرینی را ندارد و نیازمند دوران آرامش و دوستی و همدلی مردمانش هست.

 

این يعنی آنکه، بی ثباتی سیاسی، نژادی در قفقاز شدت خواهد گرفت و باید شاهد جنگ های نوین دیگری هم باشیم. برای جلوگیری از جنگ های بزرگ تر نباید اجازه داد که ناتو وارد این پهنه شود. ایران این توان را دارد که موازنه و بازدارندگی را در منطقه ایجاد کند.

 

اگر پای ناتو به دریای کاسپین برسد و دریای آرام کاسپین هم وارد کشمکش های جهانی دو ابرقدرت خواهد شد و کار ایران در کسب امتیازات دریایی و منابع دریایی، نفت و گاز سخت خواهد شد. اگر دالان مغری بدست ترکیه و ناتو بیفتد دریای کاسپین، بازیگران نوینی خواهد داشت و بجای نشستن و گفتگو کردن با چند کشور باید با ناتو و ترکیه هم نشست و گفتگو کرد.

 

با باز شدن دالان مغری، ناتو و ترکیه در زمان کمتر از 4 ساعت، می توانند نیروی های خود را از ایغدیر از راه نخجوان و مغری به شوشی برسانند. آنگاه ناتو توان نظامی و دست برتر نظامی را در مرزهای ارس خواهد داشت. برنده راستین واگذاری سیونیک به باکو، ناتو و ترکیه خواهند بود و بازنده راستین آن ارمنستان و ایران خواهند بود. ارمنستان کاملا به محاصره نیروهای ترکیه از غرب از گیومری تا یراسخ، جنوب تا مرزهای نخجوان، و شرق در زنگلان تا کلبجر قرار خواهد گرفت.

 

امروز کوشش های دولت و مردم ارمنستان برای برپا کردن مرزهای دوستی و کنار گذاشتن اختلافات گذشته کاری نیک و پسندیده است و در جهان طنین انداز شده است.  گمان ندارم که باید روزی مرزهای دوستی و مهرورزی در این پهنه پدید آید و مردمان هر سوی مرز، با صلح و آشتی پایدار، در کنار هم زندگی آرامی داشته باشند. اما دورنمای موازنه و محاصره وحشت در قفقاز در شرایط کنونی به چشم می خورد و باید مقاصد بازیگرانی بیرون از منطقه که فقط برای گل آلود کردن آّب، دست و پا می زنند را به خوبی دریافت و دید.

 

باور دارم که امروز هر دو کشور ایران و ارمنستان برای برقراری ثبات و پایداری می توانند به اتحاد استراتژیک بیندیشند و به سوی هم پیمانیِ بزرگ تری گام بردارند. زیرا که ژنوم های ژئوپلتیک هر دو، در همسایگی با مرز ارس، با تهدید جدی روبروست. این اتحاد استراتژیک را ما در تاریخ مشترک خود در دوران صفویه و نادرشاه افشار بارها تجربه کرده ایم و چرا امروز به آن چنگ نزنیم.

 

اکنون بی هیچ گمان، بر ما آشکار شده است که بازیگران فرامنطقه ای برای سیونیک و تغییر مرزها برنامه دارند. این برنامه ها در مغری، نیم نگاهی هم به روسیه دارد و با آمدن ناتو، روسیه هم پایگاه های خود را یک به یک از دست خواهد داد. اگر سیونیک بدست ناتو بیفتد، آذربایجان دیگر حیاط خلوت ترکیه نخواهد بود که به حیاط خلوت ناتو تبدیل می شود. ناتو به خطوط گازی نوینی در مسیری کوتاه تر (حدود 340  کیلومتر)[9]، از دریای کاسپین تا ایغدیر ترکیه دست می یابد. این خطوط تا زمانی می تواند منافع اقتصادی داشته باشد و ایران و ارمنستان را بهره مند کند، که دست بازیگران فرامنطقه ای نیفتد و پیش از آن صلح پایدار و ضمانت دار به دست آید.

 

اکنون سیونیک دروازه نجات و تقویت ژئوپلتیک ارمنستان است. استپان آلاجاجیان نویسنده نامدار ارمنی در سال 1957 گفته بود که ایران دروازه نجات ارمنستان است. امروز هم من می گویم که سیونیک دروازه ایران به قفقاز و دروازه دوستی و همپیمانی ایران با ارمنستان است.

 

اکنون برنامه ناتو و ترکیه این است که تا روسیه در جنگ اوکراین، زمین گیر شده است و تا زمانی که پیمان آتش بس 5 ساله در سال 2025 پایان نیافته است، کار سیونیک را تمام کنند. بنده این باور را دارم آنکارا و باکو تا پیش از جنگ 2020 موافق بودند که لاچین و قره باغ را به ارمنستان بدهند و در برابر سیونیک را بگیرند. اما اکنون هر دو پهنه را می خواهند. 

 

از سوی دیگر ایران در قرارداد مرزی 1310 با ترکیه، آرارات کوچک و قره سو، باریکه بسیار کوچک اما فراراهبردی را واگذار کرد. این واگذاری نادانسته و یا از سر گمراهی، هزینه سنگین ژئوپلتیک برای مردم ارمنستان ببار آورد و ایران را از مرز مشترک تاریخی و نزدیک خود با ایروان محروم کرد. از همه مهمتر سبب شد تا ترکیه با نخجوان هم مرز شود و ژئوپلتیک ترکیه در قفقاز تقویت شود. در برابر، توان استراتژیک ارمنستان و ایران آسیب سترگ دید و از سال 1310 تاکنون استان سیونیک یگانه بازمانده مرز میان ماست.

 

 

بنده بر این باورم که مردم سیونیک باید بدانند که ایران و ایرانی هرگز اجازه نخواهد داد که ترفند مداخله در سیونیک کاری شود و ارتش ایران آماده است تا از مرزهای خود با ارمنستان پشتیبانی کند و اجازه ندهد تا مرزهای شناخته شده جهانی، جابجا شوند.

 

ایران امروز از هدف هایِ دور و نزدیک و شومِ دگرگونی های ژئوپلتیکی، در مرزهای خود با ارس، آگاه است. ایران امروز به همه بازیگران همسایه، بی پرده گفته است که اجازه بستن راه ایران به قفقاز کوچک را نمی دهد. ایران امروز گفته است که نمی گذارد هیچ کشوری پیوندهای تاریخی، جغرافیایی و جاده ای ما را با ارمنستان ببرد. ایران امروز گفته است که مرز مغری همواره مرز مشترک ایران و ارمنستان پابرجا خواهد ماند.

 

اکنون و در شهر تاریخی باغک پیشنهاد می کنم:

 

1- هر دو دولت ایران و ارمنستان برای ساختن آزاد راه استراتژیک نوردوز - مغری - ایروان کارها را شتاب بخشند و دست اندازهای دست و پاگیر برداشته شود. 23 سال از برنامه ساخت این شاهراه می گذرد و شوربختانه این بزرگراه ساخته نشده است. این هنگامی است که بدانیم فقط در سه سال گذشته، در نزدیکی استان سیونیک، جمهوری آذربایجان سه فرودگاه نظامی در فضولی، زنگلان و لاچین ساخته و یا در حال ساخت است. یک بزرگراه از باکو تا شوشی ساخته شده و یک خط راه آهن از باکو به هورادیس و از آنجا تا آقبند در مراحل پایانی است.[10] در منطقه بسیار کوچک قره باغ که 80 درصد آن بدون سکنه است این همه خطوط هوایی، جاده ای و ریلی، برای چه منظوری است؟!! گمان ندارم که آنها زیر ساخت های عملیاتی خود را، برای جنگ اشغالگرانه دیگری آماده می کنند تا بتوانند نیروهای خود را، به تندی و پر شمار به مرزها بیآورند.

 

 

2- پیشنهاد دوم آن است که هر چه زودتر رزمآیش های مشترک ایران و ارمنستان در سیونیک برگزار شود و دو کشور دوست، همکاری های خود را در این زمینه افزایش دهند.

 

3- پیشنهاد سوم آن است که ایران و ارمنستان، پایگاه مشترک امنیتی در استان سیونیک بنيان گذارند تا با کمک یکدیگر، هرگونه دست درازی های مرزی و امنیتی به مرزهای شناخته شده بین المللی را با همکاری یکدیگر خنثی کنند. 

 

گچسه هایستان  گچسه ایران 

 

 

[1] Baghk.

[2] Marzes of the Republic of Armenia in Figures, 1998-2002, RA SYUNIK MARZ, and Marz centre –Kapan town, p.251.

[3] Armeniapediaç Discovering Armenian Guide bookç Syunik Marz.

[4]  مانوکیان، آرپی. استپانوس اوربلیان، شهریاری پارسا و تاریخنگاری ناآرام، فصلنامه پیمان، زمستان 1399، سال 24، شماره 93-94.

[5]  Syunik Guidebook, Organization for Security and Co-operation in Europe Office.

[6] شبکه اطلاع رسانی نفت و انرژی شانا، 24 مرداد 1402، مدخبر 477019، زمان 13:03.

[7] خبرگزاری جمهوری اسلامی، ایرنا، تبریز، گفتگو با اروجعلی غلیزاده، مدیر کل راهداری و حمل و نقل جاده ای آذربایجان شرقی، 13 شهریور 1402، زمان 08:17،    https://irna.ir/xjNnpz

[8]  Trading economic, 2022.

[9]  Baghirov, Orkhan. The Nakhichevan Corridor will boost connectivity in the Caucasus, EURACTIV, 15 Jan, 2021.

[10] Rahimov, Ruslan. Azerbaijan intensities work on construction of railway stretching to Zangezur corridor, Anadolu Agency, 28/05/2023.