ادبیات ارمنی در آغاز قرن بیستم همچنان در تلاش برای رسیدن به ترقی و پیشرفت بود و در این راه ترقی و تکامل شاعران و نویسندگان ارمنستان، نقش تعیین کننده‌ای را ایفاء کردند در این دوران به موازات گرایش‌های مهم ادبی مانند: مکتب رمانتیسم، رمانتیسم و رئالیسم مکتب‌های دیگری جون: سمبولیسم، ناتورالیسم، مدرنیسم و فوتوریسم بین نویسندگان هوادارانی پیدا کرد.

از این رو، ادبیات ارمنی در زمینه استفاده از ژانرهای ادبی، ویژگی‌های فنی و زبانی و نوشتار و آرمان‌گرایی هنری، دچار تحول اساسی و بنیادی شد. در این حین می‌توان این ادعا را داشت که ادبیات ارمنستان شرقی با تومانیان راه ترقی و تکامل را پیمود.

هوهانس تادئوس تومانیان (1923 – 1869)، شاعر ملی، داستان‌نویس، قصیده‌سرا، حماسه‌گوی توانا، فعال ادبی و اجتماعی برجسته، در فنون متفاوت شعر و فصاحت و بلاغت زبان پیشرفت‌های ارزنده‌ای را نصیب ادبیات ارمنی کرد. قدرت هنرنمایی تومانیان را در آثارش باید دید. وی در اشعارش از زندگی اجتماعی و زوایای بی‌شمار اجتماع و روحیه مردم قشرهای مختلف می‌نویسد. والری برسف (نویسنده روس) در کتاب «شعر ارمنستان» دوباره تومانیان چنین می‌نویسند: (با مطالعه آثار وی بهتر می‌توان زندگی اجتماعی و سنت‌های باستانی ملت کهن ارمنی را شناخت.

وی با قدرت خلاقانه بی‌نظیرش و خیال‌پردازی‌های آتشین و شیدایی قلمش و بیان فصیحش به زندگی طبقات مختلف مردمش روح و جان تازه‌ای می‌داد.)

هوهانس تومانیان به‌حق شاعر و نویسنده ملی ارمنیان شده است؛ افسانه‌ها و ادبیات شفاهی ارامنه، قصه‌ها و داستان‌هایی که سینه‌به‌سینه در میان روستایان چرخیده و به نسل‌های بعدی منتقل شده است، تونانیان آن‌ها را با جان دل شنیده، شناخته، درک کرده و نوشته است. تمام این فرهنگ و سنن بومی مردمش در اعماق روح و روان این نویسنده و شاعر نامی جا گرفته بود و همه یک‌به‌یک دلیل و علتی شدند برای تومانیان تا بتواند چنان آثاری خلق کند که در تاریخ ادبیات ارمنی بی‌همتا باشد.

منتقدان، معتقداند که تومانیان هم ردیف گوته (نویسنده، شاعر و ادیب آلمانی)، الکساندر پوشکین (شاعر و بنیان‌گذار ادبیات مدرن روسی)، تاراس شوچنکو (شاعر اوکراینی) و رابیدرانات تاگور (شاعر و فیلسوف هندی) است؛ مکتب فرمالیستی اروپا بر آثار وی تآثیر نداشت؛ ولی از شاعران و نویسندگانی چون شیلر، بایرون، شکسپیر، داستایفسکی، ترگنیف، تالستوی و همچنین تنی چند از شاعران و نویسندگان ایرانی، تآثیر گرفته است. همین منتقدان آثار وی را در سه دسته که از ویژگی برجسته آن است تقسیم می‌کنند؛ اول، واقع‌گرایی: وی به نسلی از نویسندگان ارمنی تعلق دارد که رئالیسم را جایگزین رمانتیسم کردند. دوم، سادگی بیان: آهنگ کلامش همچون آهنگ ملی است، دلنشین و روح‌پرور. سوم، نزدیکی داستان‌ها با روح و زبان مردم: تومانیان، بیشتر به مرزوبوم و محیط گرداگرد خود پای‌بند بود و با پیروی از عواطف لطیف و میهن‌پرستانه و انسان‌دوستی و آزادی‌خواهی خویش، توانست اوضاع روستا و روستاییان ارمنی را با زبانی ساده و آشنا و با بیانی گرم و بی‌ریا شرح دهد. در نوشته‌هایش اندیشه‌های فلسفی، عرفانی، گرایش به ذات الهی و نگاه تحلیلی به زندگی انسان به‌وضوح خود نمایی می‌کنند.

تومانیان، در تمام زمینه‌های نظم و نثر استعداد بی‌نظیر داشت و در ترجمه آثار ادبی ملل دیگر به زبان ارمنی، دارای دستی توانا و ترجمه‌هایش از زبان‌های دیگر به‌خصوص روسی آنقدر قوی، روان و زبانش صمیمی بود که مخاطب متوجه تعلق آن به یک ملت و فرهنگ دیگر نمی‌شد و این استادی و زبردستی شگرف خود را در آثار ترجمه‌ای به‌خوبی نشان داده است. هر کدام از ترجمه‌های هوهانس تومانیان، به نوبه خود شاهکاری هنری به‌شمار می‌رود

  وی شعری می‌نوشت که در آن قصه، رویداد تاریخی، سرگذشت یا حکایتی را بازگو می‌کرد و ساختار اصلی اشعارش قصه و روایت است. علتی که نوشته‌های تومانیان را وارد حوزه شعر می‌کرد، بیان منظوم و ترفندهای خاصی بود که وی به اصل روایت می‌افزود. به این معنا که تومانیان، قصۀ اصلی را با آرایه‌های زیبایی شاخ و برگ می‌داد و آن را تآثیرگذارتر می‌کرد. روایت اشعارش گاهی ساخته ذهن خلاق خودش بود؛ و گاهی از روایت‌های کهن الهام می‌گرفت. برخی از آثارش بیانی نمادین و استعاری دادند و پشت آنها هدفی نهفته. فضایی داستانی نوشته‌هایش، عنصر اساسی آثارش است؛ فضایی که سبب می‌شود تمام عناصر دیگر برای القای آن به‌کار گرفته شود. توصیف و تصویرسازی در نوشته‌هایش دقیق، کامل و روشن است و این حالت از فضاسازی در این دسته از آثار تومانیان، بر روی مخاطب تآثیر بهتر و بیشتر می‌گذارد. درون‌مایه آثار حماسی‌اش جنبه ملی – تاریخی و آثار عشقی‌اش، جنیه حکایت عاشقانه دارد و آثار اخلاقی‌اش، بر اندیشه‌ها و باورهای اخلاقی و اجتماعی جامعه استوار است. به موضوعات اجتماعی، میهن‌پرستی، سیاسی و فلسفی با نگاهی باز می‌نگرد و در برخی از آثارش می‌توان ردی از رئالیسم انتقادی را پیدا کرد که به‌طور نامحسوسی وارد آثارش شده و در معنای کلی‌شان پنهاد شده است.

برخی دگر از آثارش را با الهام گرفتن از روحیه آرام و پاک نیاکان خود خلق کرده و با روشن‌بینی و تیزهوشی خود تلفیق کرده است؛ خودش مردی وارسته و خود ساخته‌ای بود و این روحیه مستقل و مردانگی اصیلش که در مقالات و آثار عشقی‌اش تنیده و به‌وضوح نمایان است، به‌خوبی لمس و درک می‌شود. می‌توانست به‌خوبی جدال عشق و میل به وصال را در مقابل آداب و رسوم حاکم در روستاها تصویرسازی کند.

تومانیان، حقیقتاً برخواسته از اصیل‌ترین قشر ارامنه است؛ پیوسته مظهر عشق و پیمان، خواهان آزادی انسان‌ها و در جستجوی پاکی در نهاد آدمی است؛ هوهانس تومانیان، شیفته آب‌وخاک زادگاهش بود و به‌طور کلی، معرف وضع اجتماعی زادگاهش در زمان خود. با نوشته‌هایش توانست انقلابی در ادبیات ارمنی ایجاد کند، زبان و مفهوم آثارش روشن و عامه‌پسند و درآنها به‌طور عمیقی به روحیات و طرز فکر مردمش پرداخته و در برخی از اشعارش روحیه همیشه فاتح جامعه‌اش و تسلیم‌ناپذیری خاص آنها مشهود است. پر از پرتوهای امیدی است که انتظار می‌رود به دست نسل‌های آینده به حقیقت بدل شود. از این جهت است که تمام نوشته‌های منظوم و منثور وی، در قلب فردفرد ارامنه جای دارد و ملت ارمنی او را «شاعر ملی» خود معرفی می‌کند. وی به‌جز شعر، در سایر رشته‌های ادبی از جمله: داستان‌نویسی، قصه‌پردازی، قصه‌پردازی برای کودکان و نقد آثار ادبی تبحر داشت؛ در زمینه داستان‌سرایی و حکایت‌نویسی از لحاظ تمثیل‌پردازی و لطیفه‌گویی سرشار از استعداد بود که در کمتر نویسندی ارمنی می‌توان تا این حد استعداد و ذوق ذاتی را پیدا کرد.

 مانند بسیاری از نویسندگان ارمنی آثارش پر شده از رنج‌ها، آمال‌ها و آرزوهای مردم زادگاهش و در آنها به‌خوبی می‌توان سنت‌های دیرین جامعه ارمنی، فرهنگ‌های حاکم بر روستایان، عادات و رسوم مرسوم میان مردم و تفاوت بینشان را با شهرنشینان حس کرد. در آثاری هم که پیرنگ اصلی‌یشان عشق است این سنن و عادات کهنه بیشتر به‌چشم می‌آیند؛ این رسوم بین عشاق قرا می‌گیرند و کار را به جنون می‌رسانند و از خودگذشتگی چنان بیداد می‌کند که جهان برای یکی بدون دیگری تهی می‌شود؛ تبعیت نکردن از این رسوم برابر با از دست دادن همه چیز است؛ و عشاق جان بر کف، خود را در رودها غرق و در دره‌های عمیق در جستجوی پیوند ابدی به دامان مرگ می‌سپردند. او مشکلات دنیوی، ابدیت هستی و هستی‌شناسی را در آثارش بررسی می‌کند و از این راه توانسته برای بیان احساسات شخصی خود بال و پری فراهم و برخی از ارزش‌های کلیدی جهانی را ارزیابی کند. در تمام آثارش چه محلی و چه ملی، مردم در بافت آداب و رسوم خود، جشن‌ها، آرزوها و سرگرمی‌هایشان به تصویر کشیده می‌شوند. شخصیت این دست از آثارش متین و مطابق با قوانین سنتی آن زمان تصویرسازی و شخصیت‌پردازی شده‌اند. تومانیان، با تراژدی عاشقانه خود، وقایع و حالاتی را توصیف می‌کند که به‌طور غیرمستقیم با سنن و رسوم محدود اجداد خود در تضاد است و تنها، آداب و رسوم مرسوم کهنه را باعث و بانی دوری و نابودی عشاق داستان‌هایش معرفی می‌کند. برخی از شخصیت‌های داستان‌هایش پیرو قلبشان هستند و عادات را فراموش می‌کنند و مدام در حال رشداند (پویا). عواطف و احساساتشان در حین داستان به دارمی عمیق تبدیل می‌شود؛ در یک حالت تراژیک از سنت‌ها، کهنه‌پرستی، عادات دست‌وپا گیر و فضاهای حاکم بر زمانه خارج و با جرئت در خلاف جهت آن حرکت می‌کنند.

تومانیان توان این را داشت که به طبیعت چهره‌ای انسانی بخشد؛

منابع و الهامات اولیه و اصلی نوشته‌هایش از افسانه‌ها، تمثیل‌ها، حکایت‌ها، قصه‌ها و نقل‌ها فلکلور مردم محلی بوده و با این الهامات توانست حماسه بزرگ «ساسونتی داویت» (به معنای داویت اهل ساسون) را خلق کند؛ و در آن اعتراض عمومی و ارزش‌های مبارزاتی مردمش را انعکاس داد. (حماسه در لغت به معنای دلاوری و شجاعت است و به اصطلاح اثری منظوم و مثنوی است که از دلاوری‌ها و رشادت‌های مردمان بزرگ در میدان کارزار حکایت می‌کند. می‌توان چنین هم تعبیر کرد که حماسه اثر وصفی است مبنی بر اعمال پهلوانی، مردانگی، افتخارات و بزرگی یک قوم یا یک فرد). ادبیات اسطوره‌ای از مهم‌ترین بخش‌های فرهنگی و تاریخی هر ملت است. سبک نوشتاری تومانیان، حماسه سنتی است؛ زیرا در زمان بسیار دور به وجود آمده و اساس آن حماسه پهلوانی و پهلوان محور است. نقش اصلی را پهلوان ایفا می‌کنند، کارها مهمی انجام می‌دهد و افتخارات و پیروزی‌های بسیار بزرگی به دست می‌آورد. در حماسه تومانیان، رشته‌هایی از حماسه طبیعی و ملی دیده می‌شود. موضوع اصلی آنها نبرد و انگیزه‌های این نبردها، متفاوت است. پهلوان آن تا حد یک اسطوره و حتی مافوق بشری جلوه می‌کند و از جنبه‌های متافیزیکی برخوردار است. عنصر نیرومند ذهنی آن اخلاقی است. ولی با عقل و منطق نمی‌توان آن را شناخت زیرا پهلوان، انسان معمولی نیست، لذا طبیعی است که اعمال او هم غیر متعارف باشد. این اثر تومانیان، از تمام ویژگی‌های حماسه برخوراد است؛ حوادث و رویدادها، شخصیت‌ها، مکان‌ها و زمان آن، حیوانات غیر طبیعی و خارق‌العاده، دیالوگ شخصیت‌ها با یکدیگر و استدلال‌های بیان شده در گفتگوها، بیان افتخارات ملی و اصطلاحاً رجزخوانی در حین نبرد (رجزخوانی باعث شناخت مخاطب از شخصیت‌ها می‌شود و با وصف حال و بیان ویژگی‌ها و خصلت‌های ملی است که مخاطب را قادر می‌سازد که به خودشناسی ملی و فرهنگی برسد و با تکیه بر هویت ملیش در میان ملل دیگر سرفراز باشد) و موارد دیگری که هر یک دارای معنایی هستند که به درستی در جای خود قرار گرفته و باعث ماندگار شدن این اثر شدند. نویسنده هیچ‌گاه عواطف خود را در ماهیت اصلی داستان ارد نکرده و هویت اصلی داستان را تحت‌تآثیر احساسان خویش تغییر نداده

 به نام نویسنده، آرزوهای خود را به شخصیت‌های داستان تحمیل نکرده و آنها را مورد قضاوت خود قرار نداده و انگیزه‌ها، رفتارها، تفکرات و افکار اجتماعی آنها در رویارویی با دنیای و زندگی‌شان به وضوح تجلی داده. آن‌ها دارای چهره‌ای زیبا و ظاهری قدرتمند و صفاتی اسطوره‌ای هستند و قدرت و دلاوری‌هایشان از اعمالشان کاملاً پیداست؛ خصوصیات مهم‌شان: سادگی، انسان‌دوستی، آزادی‌خواهی، فداکاری و درست‌کاری است. به قول‌هایشان تحت هر شرایطی عمل می‌کنند و برای آزادی و رفاه ملت خود شمشیر به دست می‌گیرند. با مکر و حیله‌گری غریب‌اند، بی‌رحم نیستند، از ظلم و ستم بی‌زاراند. به وفاداری اشتهار دارند، دارای قلبی رئوف و پراحساس و برای ملت، کشور و خانواده حاضراند خود را فدا کنند.

هوهانس تومانیان، مانند بسیار از نویسندگان ارمنی هم عصر خود با پشت‌کار، خودآموزی و مطالعه شخصی، ذوق، هوش و استعداد فطری توانست یکی از بزرگان ادبیات ارمنی باشد. وی در نوزده‌سالگی با انتشار دو مجموعه از آثارش توانست به حق شهرتی کم‌نظیر به دست آورد. در سال 1912، با هدف ایجاد روابط فرهنگی هنری با ملل دیگر و در کنار توسعه و پیشرفت ادبیات ارمنی، در زمینه‌های مختلف ادبی، انجمن نویسندگان و شاعران ارمنی را با ریاست خودش تشکیل داد.

تومانیان در خاطراتش می‌نویسد: «ادبیات وطن ندارد ولی هر وطنی، ادبیات خود را داراست»

پس از فوت تومانیان، آثارش بین سال‌های 1940 تا 1954 در شش جلد منتشر شد.

1: مجموعه اشعار 2: منظومه‌ها 3: قصیده‌ها و داستان‌ها 4: انتقادات ادبی، نطق‌ها و خطابه‌ها 5: نامه‌ها 6: متفرقات.

از تومانیان چندین اثر به زبان‌ها مختلف از جمله فارسی ترجمه شده است.

 یادمانه تومانیان سال 1348 ترجمه: نادر نادرپور (تهران)

پروانه، آخ تامار، آنوش سال 1348 ترجمه: آلک (تهران)

آنوش (به مناسبت تولد صدسالگی تومانیان) سال 1396 ترجمه: هراند قوکاسیان (تهران)

آی وطن، آی وطن سال 1375 ترجمه: احمد نوری‌زاد (تهران)

دوست من نسو ترجمه: محمد باقری (تهران)

گیکورو 7 داستان دیگر ترجمه: آرا هوانسیان (تهران)

منبع:chouk.ir